Cây Kơ Nia

Kơ nia

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Kơ nia
Cây kơ nia tại Buôn Ma Thuột
Phân loại khoa học
Giới (regnum)	Plantae
(không phân hạng)	Angiospermae
(không phân hạng)	Eudicots
(không phân hạng)	Rosids
Bộ (ordo)	Malpighiales
Họ (familia)	Irvingiaceae
Chi (genus)	Irvingia
Loài (species)	I. malayana
Danh pháp hai phần
Irvingia malayana Oliv. cũ A. W. Benn.

Kơ nia là tên địa phương của một loài thực vật có tên khoa học là Irvingia malayana thuộc chi Irvingia có nguồn gốc ở châu Phi và Đông Nam Á. Người Kinh gọi loài thực vật này là cây cầy.

Mục lục

• 1 Phân bố
• 2 Đặc điểm
• 3 Gỗ
• 4 Trong y học
• 5 Cây kơ nia ở Tây Nguyên
• 6 Một vài hình ảnh về cây Kơ nia
• 7 Tham khảo
• 8 Liên kết ngoài

Phân bố

Kơ nia được phân bố rộng rãi tại châu Á, cây có mặt tại Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia. Ở Việt Nam, cây này phân bố từ Quảng Nam đến một số tỉnh Nam Bộ và còn mọc ở các đảo Phú Quốc, Côn Đảo nhưng tập trung ở các tỉnh Tây Nguyên, nhiều nhất là ở Sa Thầy - Kon Tum, Lắk, Bản Đôn-Đắk Lắk...Quảng nam gọi cây này là cây cốc,ở QN có rất nhiều cây cơ nia cổ thụ.

Đặc điểm

Kơ nia là loài thực vật thân gỗ lớn, cao 15–30 m, đường kính 40–60 cm. Lá đơn hình trái xoan mọc chụm ở đầu cành. Hoa màu trắng, có từ 4 đến 5 cánh, mọc thành chùm ở kẽ lá, trổ vào thời gian từ tháng 5 đến tháng 6. Quả hình trái xoan dài 3–4 cm, có màu vàng nhạt khi chín và thường xuất hiện vào khoảng tháng 10-11. Hạt có chứa tinh dầu mùi thơm có thể dùng làm thực phẩm.
Tán cây thường có hình trứng, sậm rất đặc trưng xanh quanh năm và có sức sống mãnh liệt, chịu hạn tốt, rễ cọc ăn sâu, nhiều rễ tỏa ngang nên ít bị đổ do mưa, bão. Tuy nhiên không thể làm cây đường phố do trái rất sai, mùa trái rụng kín gốc, có dáng thon, hình e líp tròn trịa nên dễ làm trượt ngã khi dẫm phải. Ở trong rừng sau khi trái rụng một thời gian, lớp vỏ thịt mỏng sẽ bị phân hủy còn hạt được bao bọc bởi lớp vỏ xơ và vỏ gỗ nên được bảo quản đến vài năm không hư hỏng, sóc thường dùng để dự trữ và rất mê loại thực phẩm này. Khi ăn chúng khoét một lỗ nhỏ rất khéo trên vỏ khiến người ta cứ tưởng còn nguyên. Để ăn được người ta kê quả lên trên một tảng đá theo chiều mở của vỏ, đập nhẹ quả sẽ nứt làm đôi; hạt ăn sống rất thơm và bùi không khác gì hạt điều đã qua chế biến.

Gỗ

Gỗ Kơ nia có màu vàng nhạt, giác ròng khó phân biệt. Do có sớ gỗ dạng xoắn rất cứng nên khó cưa xẻ khi đã khô, muốn sử dụng phải chế biến khi còn tươi. Tuy nhiên, khi gỗ khô lại dễ bị mối mọt. Ở Tây Nguyên người ta hay dùng gỗ kơ nia làm thớt chặt có chất lượng không thua gì thớt gỗ nghiến ở Bắc Việt Nam. Khi được đốt, gỗ kơ nia cho loại than tốt.

Trong y học

Làm thuốc chữa no hơi, đầy bụng, trừ sốt rét rừng, chói nước.Ngoài ra ở Quảng Nam ngày xưa hay dùng cây này(gọi là cây cốc) để đóng cối xay lúa. Trái của nó chín rụng xuống, đem chôn dưới đất cho tróc hết phần vỏ, đem hạt rửa phơi khô để dành lấy rựa chẻ ăn. Nên mới có câu: Ăn cốc cộc tay, vì khi khô hạt nó cứng, chẻ hay bị đứt tay.

Cây kơ nia ở Tây Nguyên

Loài cây này mang ý nghĩa tâm linh rất lớn đối với người đồng bào dân tộc thiểu số, họ coi chúng là nơi trú ngụ của thần thánh, của vong linh những người đã khuất, rất ít khi họ đụng chạm đến chúng, chặt phá chúng; vì vậy trên nương rẫy của đồng bào thường có các cây kơ nia cổ thụ được sử dụng như cây che mát mỗi lúc nghỉ giải lao, nghỉ trưa. Người Kinh khi làm rẫy cũng chừa lại cây Kơ nia làm bóng mát không phải vì lý do tâm linh mà vì gỗ cây này quá cứng nên rất phí công đốn hạ nó. Vì bài hát Bóng cây Kơ-nia nên du khách khi đến với các tỉnh Tây Nguyên thường kiếm tìm, xem thử tận mắt cây kơ nia. Ở trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột có một cây kơ nia cổ thụ nằm trong khuôn viên sân sau nhà văn hoá trung tâm tỉnh, cách ngã 6 Ban Mê vài trăm mét.

Một vài hình ảnh về cây Kơ nia

• 

  Trái cây Kơ nia.
• 

  Mặt cắt trái cây Kơ nia.
• 

  Hạt của trái cây Kơ nia.
• 

  Nhân của hạt, khi hạt khô có thể ăn sống được.
• 

  Cây Kơ nia ở huyện Cư Kuin, Đắk Lắk.
• 

  Lá cây.
• 

  
  

  TRA CỨU THỰC VẬT RỪNG VIỆT NAM

  (Hơn 2350 loài thuộc các họ, bộ, nhóm khác nhau)
  
  

  	Tên Việt Nam: Kơ nia Tên Latin: Irvingia malayana Họ:   Kơ nia Irvingiaceae Bộ:   Cam Rutales   Lớp (nhóm):   Cây gỗ lớn
  --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
  KƠ NIA Irvingia malayana Oliv. ex Benn. 1875 Họ: Kơ nia Irvingiaceae Bộ: Cam Rutales Mô tả: Cây gỗ lớn, thường xanh, cao 15 - 30m hay hơn đường kính 40 - 60cm hay hơn, gốc thường có khía. Vỏ thân màu nâu hồng hay xám hồng, bong thành mảng rất nhỏ, thịt vỏ dày 6cm, có sạn màu vàng. Cành con màu nâu, nhiều bì khổng. Tán cây hình trứng, rậm rạp, màu xanh thẫm. Lá đơn, mọc chụm ở đầu cành, mặt trên màu xanh, bóng , mặt dưới màu xanh nhạt; phiến lá hình trái xoan, dài 9 - 11cm, rộng 4 - 5cm, gân bên 10 - 11 đôi, khi non lá có màu tím nhạt; cuống lá dài 1 - 1,2cm. Lá kèm hình dùi, dài 2 - 3,5cm. Cụm hoa chùm, mọc ở nách lá Hoa nhỏ, màu trắng, cánh 4 - 5. Nhị 10. Có triền bao xung quanh nhụy; bầu 2 ô. Quả hình trái xoan, dài 3 - 4cm, rộng 2,5 - 2,7cm, khi chín màu vàng nhạt; 1 hạt. Sinh học: Mùa hoa tháng 5 - 6, mùa quả tháng 9 - 11. Tái sinh bằng chồi và hạt. Nơi sống và sinh thái: Mọc trong rừng mưa nhiệt đới thường xanh mưa mùa ẩm hay rừng cây nửa rụng lá, ít gặp trong rừng thưa. Khi nhỏ cây ưa bóng và chỉ tái sinh dưới tán rừng. Có khả năng chiu hạn. Không bị chết do chất độc hóa học thời kỳ chiến tranh chống Mỹ. Phân bố: Việt Nam: Từ Quàng Nam - Đà Nẵng đến Nam Bộ. Tập trung nhiều ở Tây Nguyên. Còn có ở Bà Rịa - Vũng Tàu (Côn Đảo) , Kiên Giang (đảo Phú Quốc: đảo Thổ Chu). Thế giới: Lào. Campuchia Thái Lan, Malaixia, Inđônêxia. Giá trị: Gỗ màu vàng nhạt, rất cứng, cây to nhưng hay bị thối ruột và dễ bị mối mọt, nên ít được sử dụng trong xây dựng. Nhân dân địa phương dùng gỗ làm cối hay chày, hoặc đốt than hầm . (Quả chín có vị ngọt, ăn được và nhân hạt cũng ăn được). Hạt cho dầu màu trắng hay vàng, mùi dễ chịu, dùng làm xà phòng. dầu thắp đèn. Vỏ thân dùng làm thuốc cho phụ nữ mới sinh. Tình trạng: Sẽ nguy cấp. Mặc dù số lượng cá thể không ít, nhu cầu sử dụng không nhiều, nhưng vẫn bị khai thác chặt phá. đặc biệt để đốt than hầm, làm giảm trữ lượng. Mức độ đe doạ: Bậc V. Đề nghị biện pháp bảo vệ: Khai thác có kế hoạch để bảo vệ một số lượng cây cần thiết đảm bảo sự tái sinh tự nhiên.
  Còn đâu kơnia ngả bóng che ngực em Buổi sáng em làm rẫy Thấy bóng cây kơnia Bóng ngả che ngực em Về nhớ anh không ngủ… Đã mấy chục năm rồi kể từ khi bài thơ nổi tiếng “Bóng cây kơnia” của nhà thơ Ngọc Anh ra đời và được Phan Huỳnh Điểu phổ nhạc. Có dịp ghé lên Tây nguyên, không ít người lại muốn nhìn thấy bóng cây kơnia lãng mạn đó. Nhưng bây giờ tìm kơnia ở đâu giữa Tây nguyên bạt ngàn? Buôn Kơnia chỉ còn ba cây Ở Krông Pa có một buôn tên gọi Kơnia. Thoạt nghe qua cái tên buôn Kơnia, nhiều người tưởng đó là buôn có rất nhiều loài cây này. Già làng Ale Lê ở buôn Kơnia cười: “Ồ, đúng là như thế đấy nhưng đó là ngày xưa khi mới đưa dân về thôi, giờ cả buôn chỉ còn sót lại đúng ba cây kơnia.” Nói rồi ông chạy xe máy đưa chúng tôi đi một vòng quanh buôn. Lời bài hát “Bóng cây Kơ-nia” Ba cây kơnia còn sót lại nằm ở ba góc cách trung tâm buôn cả cây số, hầu hết đều ở những bìa rẫy không đụng chạm đến đất canh tác của bà con. “Hồi xưa trong buôn này có hơn trăm cây, dân không có gỗ nên người ta chặt để làm nhà. Thấy xót, mình can mấy lần nhưng người ta vẫn chặt, cây nằm trên rẫy của bà con nên người ta có quyền mà.” Ale Lê kể. Không còn nhiều người biết rõ và gắn bó với loài cây đặc biệt của mảnh đất Tây nguyên này như già làng Ale Lê. Ông nói rằng trông cây chưa bị mục giữa thân nhưng cái tuổi của nó thì đã lớn gấp ông mấy lần. Ông nói: Cây kơnia đâu có mang yếu tố thần linh. “Kơnia không có Yàng” mà chỉ là loài cây gắn liền với đời sống của bà con khi lên nương lên rẫy. Ngày xưa khi phát rẫy cây kơnia rất cứng nên người con trai chặt thường bị hỏng rìu, hơn nữa tán cây ít gây hại đến hoa màu nên bà con giữ lại để làm bóng mát. Vào mùa ra hoa, kơnia trổ bông trắng thơm ngào ngạt, khi đậu trái người ta thường đập hạt tách lấy ruột ăn. Hạt cây kơ-nia Trẻ con theo mẹ lên rẫy thường được đặt dưới gốc cây nằm ngủ, câu kơnia khô làm củi đun rất đượm, cây kơnia nhỏ được đốn về để làm chày giã gạo vì rất cứng… Cứ như vậy, cây kơnia đã đi sâu vào đời sống thường ngày của người dân J-rai. “Hồi xưa khi buôn mình còn ở dưới kia, cha mình mấy lần đưa bà con lên đây làm rẫy. Ông thường dặn mọi người nếu thấy cây kơnia to lớn, tán còn xanh thì hãy giữ lại làm bóng mát cho buôn. Dân mình hồi đó ai cũng thương cây kơnia lắm. Không ai chặt như bây giờ đâu.” Già làng nói. Ông cho biết cũng chính vì trước đây bà con thương cây kơnia nên khi phải nhường đất lại cho hồ thủy lợi, nhìn buôn cũ ngập dần trong dòng nước và máy móc kéo đổ nhiều cây kơnia cổ thụ trong lòng hồ, bà con rất buồn. Thật may mắn, vị trí khu tái định cư mới được bố trí tại một vùng đất bằng phẳng và bao quanh là hàng trăm cây kơnia. “Cán bộ xã muốn mình đặt cho buôn một cái tên, mình không muốn đặt theo tên của người Kinh mà lấy ngay là buôn Kơnia vì buôn cũ có nhiều kơnia mà buôn mới còn nhiều hơn nữa”. Tuy nhiên, chỉ sau năm năm từ khi dời làng về nơi ở mới, cái tên kơnia giờ chỉ còn là địa danh và ba cây sót lại. Cây kơnia còn sót lại ở thị trấn Phú Túc, huyện Krông Pa (Gia Lai) Ai còn thương nhớ kơnia? Đi vào những ngôi làng ở dọc sông Ba, thật khó để tìm thấy một gốc cây kơnia cổ thụ còn tỏa “bóng ngả che ngực em, bóng tròn che lưng mẹ”. Ông Ksor Run, chủ tịch xã Ia Rmok sau một lúc suy nghĩ mới nhớ ra được một vài cây kơnia còn sót lại tại xã mình. Tại ngã ba đường đất dẫn vào buôn Blắk, xã Ia Rmok có cây kơnia cổ thụ to khoảng bốn người ôm. Ông Rơ Jah – già làng buôn Blắk – tự hào vì buôn vẫn giữ được cây quý: “Cái cây này có từ đời ông đời cha, chúng tôi lớn lên rồi đi làm rẫy ngày nào cũng thấy cây kơnia đứng đó nên ai cũng biết của ông bà tổ tiên để lại nên không dám chặt”. Rồi ông khoe: “Dân làng thương cây kơnia nhưng ngày xưa kơnia cũng thương dân làng lắm! Vào mùa giáp hạt, trái của nó được bà con phơi khô rồi dùng đá đập lấy lõi. Lõi trong hạt kơnia giòn béo, ăn rất mát bụng và giúp qua cơn đói”. Ngược lên khoảng 6km theo dọc sông Ba, ngay trước cửa trụ sở UBND xã Chư Răng hiện cũng còn hai cây kơnia cổ thụ quanh năm tỏa bóng mát. Ông Nay Hem – chủ tịch xã – cho biết dù trụ sở cũ bị đập phá để xây một trụ sở cơ ngơi, to đẹp nhưng cán bộ xã vẫn quyết tâm giữ lại hai cây kơnia mà theo ông có thể là hai trong số ít cây hiện còn lại ở xã. Ở Krông Pa hiện nay cây kơnia đang đối diện với sự hủy diệt từ việc chặt hạ để làm nhà cửa và làm củi đốt từ các lò than. Theo già làng Ale Lê, một phần nguyên nhân do giới trẻ bây giờ không còn hiểu được giá trị và cuộc sống của bà con cũng không còn gắn bó với cây kơnia như hồi xưa nữa. Hiện nay cây kơnia cũng đang bị các chủ lò sấy thuốc lá tìm mua xẻ làm củi đốt. Mất hàng trăm năm để có một cây kơnia cổ thụ, nhưng chỉ cần 700.000-800.000 đồng là bà con sẵn sàng giao cây cho chủ lò. Cách đây vài năm về trước, nhiều người dân ở buôn Tang (xã Phú Cần, thị trấn Phú Túc, Krông Pa) còn chứng kiến nhiều cây kơnia cổ thụ đứng tỏa bóng trước cổng Trường tiểu học Lương Thế Vinh. Học sinh giờ ra chơi thường ra đây đánh bi, nhảy dây, thường hái trái ăn nhưng đến nay những cây kơnia này đã ngã xuống thay vào đó là rẫy mì. Bà Nguyễn Thị Hoan – chủ khu vườn mì này – nhớ lại: “Cũng nghe người dân trong buôn bảo không nên chặt cây này nhưng có người đến mua ba cây 3 triệu nên tôi bán. Trước khi đưa máy cưa đến đốn hạ, tôi thấy họ tổ chức cúng ở gốc cây mấy lần”. Hiện nay các thành phố tại các tỉnh Tây nguyên cây kơnia được giữ lại khá ít. Tại TP Buôn Ma Thuột hiện một số nơi còn sót lại cây kơnia như khuôn viên Trung tâm Văn hóa tỉnh, Nhà Văn hóa thanh thiếu nhi, trên tuyến đường vào thị trấn Buôn Đôn… Tại TP Pleiku thì kơnia có nhiều ở quảng trường Đại Đoàn Kết, trụ sở Tỉnh ủy Gia Lai… Ở Kontum kơnia hiện còn lại một vài cây ở làng Kon Klor… Đầu tháng 9-2012, cây kơnia phía đầu cầu Đak Bla (Kon Tum) đã bị chặt hạ để xây dựng ‘đảo giao thông’ ở đây. Đây là cây kơnia cuối cùng trên địa bàn TP Kon Tum Cây kơnia phía đầu cầu Đak Bla (Kon Tum) đã bị chặt hạ Ông Kpă Pual – Ban Giáo dục dân tộc Sở GD-ĐT tỉnh Gia Lai – nhà nghiên cứu về văn hóa J-rai, phân tích: Người dân tộc J-rai ngày xưa thường có tập tục sinh con trên nương rẫy. Khi phụ nữ trở dạ, lên cơn đau đẻ phải lên nương rẫy sinh. Chính vì thế, phần lớn họ của người J-rai đều có nguồn gốc từ núi rừng (ví dụ như họ Kpă tức là người đó được sinh trên rẫy bắp, họ Rơlan tức là người đó được sinh dọc đường…). Nhiều người tâm linh hóa cây kơnia liên quan đến tập tục này của người J-rai theo ông Pual, là không chính xác. Ông Pual cho rằng cây kơnia thân thuộc bởi loài cây này mọc rất nhiều ở đất Tây nguyên (người Kinh gọi là cây cầy). Tán kơnia nhỏ ít xâm hại nên bà con giữ lại để làm chỗ nghỉ ngơi. Phụ nữ lên nương rẫy thường đặt con dưới gốc cây để con ngủ, đàn ông đi săn thường dựa vào cây nghỉ ngơi lúc mệt, trái kơnia còn có thể ăn để qua cơn đói… THÁI BÁ DŨNG