Caroline Thanh Hương
SÀI
GÒN VÀ NHỮNG TÊN ĐƯỜNG XƯA
Từ hơn một thế kỷ nay, nước Việt Nam đã chịu
rất nhiều thay đổi về chánh trị, hành chánh, văn hóa, xã hội....
luôn cả tên đường của Sài Gòn. Nhiều đường
đã thay đổi tên hai, ba lần và vài đường mang tên các vị anh hùng hồi đời nhà
Nguyễn đều biến mất. Vài người Việt ở nước ngoài khi trở về nước gặp nhiều khó
khăn mới tìm lại được nhà mình đã ở lúc trước. Những bạn sanh ra sau 1975 lại
không thể hình dung các tên đường thuở trước, nói chi đến lịch sử và tiểu sử của
các vị đó. Riêng tôi, nhờ những kỷ niệm in sâu vào óc từ thuở niên thiếu và lại
có tánh tò mò muốn biết thêm lịch sử nên tôi cố gắng nhắc lại đây vài tên đường
để công hiến các bạn đọc giả và xin ngọn gió bốn phương cho biết thêm ý kiến để
tu bổ về sau.
--------------------------------
Tôi sanh ra tại nhà bảo sanh của Bác Sĩ Lâm Văn Bổn số 205 đường
Frère Louis, gần chợ Thái Bình thuộc Quận 3 thuở đó của Đô Thành Sài Gòn, vào
thời Đông Dương sắp vào chiến lửa binh đao, chín tháng trước khi Tân Châu Cảng
chìm trong khói lửa, lúc đó Việt Nam còn là một thuộc địa của Pháp Quốc và nhiều
đường Sài Gòn mang tên Pháp.
Tôi lớn lên tại Sài Gòn, tại số 148 đường
Colonel Boudonnet dọc theo đường rầy xe lửa, sau nầy đổi tên là
Lê Lai tới nay, đường lấy tên của Đại
Tá Théodore Boudonnet thuộc Sư Đoàn 2 Bộ
Binh Thuộc-Địa và Tư lệnh Sư Đoàn Bộ Binh An Nam, tử trận bên Pháp hồi 1914. Mặt
đất đường nầy thấp hơn các đường Frère Louis, Phan Thanh Giản và Frères
Guillerault nên mỗi khi mưa lớn là đường bị ngập : "nhờ vậy" mà sau
khi tạnh mưa, dọc theo bức tường ngăn đường rầy và đường lộ những con dế từ đất
chui ra hang để khỏi bị ngộp, nên tôi đi bắt đến khuya mới về ít lắm là ba bốn
con và thường bị mẹ tôi quở trách.
Sau khi "chạy giặc" hồi 1945 vì máy bay đồng
minh oanh tạc nhà ga và đường rầy xe lửa để chận tiếp tế cho quân Nhựt, gia đình
tôi trở về sống tạm trước Nhà thờ "Huyện Sỹ" đường Frères Guillerault
và năm sau rồi dọn trở về lại hẻm 176/11 đường Colonel Boudonnet.
Nhà thờ Huyện Sỹ xây cất năm 1905, ông là người giàu
có vùng Gò Công, tên thật là Lê Phát Đạt và là Ông ngoại của Nam Phương Hoàng Hậu,
vợ của Hoàng Đế Bảo Đại. Gần nhà thờ Huyện Sỹ có hai đường mang tên Frère nhưng nếu Frère Louis là để tưởng
nhớ đến Thầy Louis Gaubert lập ra trường Taberd, đường Frères Guillerault (có
chữ "S" sau Frères) là để tưởng nhớ đến hai anh em Roland và Léon
Guillerault sinh trưởng tại Sài Gòn và tử trận trong Đệ Nhứt Thế Chiến bên
Pháp.
Trong lúc "tản cư" tôi đi học lớp chót trường
làng tại quận Hóc Môn và vì một sự tình cờ mà Ba tôi ghi cho tôi học tiếp miển
phí lớp "douzième" trường Chasseloup-Laubat, thay vì Petrus Ký như Ba
tôi."Trường Chasseloup" xây cất trong ba năm nơi rạp hát bội của Tả
Quân Lê Văn Duyệt, lúc đầu mang tên Collège Indigène de Saigon, nhưng khi khánh
thành năm 1877 thì đổi lại là Collège Chasseloup-Laubat và từ 1928 trở thành
Lycée có nghĩa là luyện thi đến lớp Tú Tài, mang tên của Hầu Tước Justin De
Chasseloup Laubat, Bộ Trưởng Bộ Hải Quân và Thuộc Địa dưới thời Napoléon III,
người quyết tâm chiếm và giữ Nam Kỳ. Hồi 1946 quân đội pháp mới trở lại Việt
Nam nên ít có gia đình và trẻ con pháp sống tại Sài Gòn nên dư giáo viên mà thiếu
học trò ! Lớp 12è niên khoá 19461947 trai và gái học chung tại Collège Calmette
gần đó, sau đó vài năm trường nầy đổi tên là Lycée Marie Curie cho đến ngày nay. Tôi còn nhớ lúc ra về tôi chạy
nhanh ra cổng, không phải để tìm Ba tôi, thường người ra sở trễ và đi xe đạp từ
"Toà Tân Đáo" (Sở Ngoại Kiều) ở đường Georges Guynemer dưới Chợ Cũ
lên rước tôi, mà là để tranh thủ thời giang để cạo mủ cao su !
Thật vậy, giữa trung tâm thành phố Sài Gòn không hiểu
ông Tây nào có ý kiến trồng cây cao su theo hai bên đường Jauréguiberry cho có
bóng mát ? Bernard Jauréguiberry là một Đề Đốc Pháp đã đánh vào Đà Nẳng và chiếm
thành Gia Định, về sau giữ chức Thượng Nghị Sĩ và Bộ Trưởng Bộ Hải Quân, mà tại sao lại đặt tên
cho một đường nhỏ bên hông trường Calmette ? Nhưng dù sao đi nữa những cây cao
su đó, sau khi lấy đá đập vào vỏ thì chảy ra mủ trắng rất nhiều. Tôi trét mủ ấy
trên cập táp da của tôi rồi khi mủ khô thì cuốn tròn quanh một cục sỏi và ngày
qua ngày trở thành một trái banh nhỏ.
Như vậy tôi thuộc vào thành phần "Nam Kỳ chánh cống"
và "dân Sài Gòn một trăm phần trăm", lớp tuổi gần 70 và và sống tại
Saigon trong 34 năm. Những bạn lớn hơn tôi vài tuổi và nhũng bạn gốc "Bắc
trước năm mươi tư" mới biết tên đường cũ như tôi, các bạn khác ráng mà tìm
các tên trong trang sau cùng ! Không phải
tôi bị "tây hóa" nên không chịu dùng tên việt nam, nhưng các tên đường
cũ đả khắc sâu vào trí nhớ tuổi thơ của tôi, hơn nửa lúc trẻ tôi hay tìm tòi
trong tự điển Larousse coi ông nầy là ai mà họ đặt tên đường, sau thế hệ của
chúng tôi, ít còn ai nhớ đến tên những con đường Sài Gòn năm xưa…
Mẹ tôi có thuê một cyclo để đi làm và đưa tôi đi học tại
trường Chasseloup, "Chú Ba Xích Lô" mỗi ngày chạy ra phía nhà ga Sài Gòn theo đường
Colonel Boudonnet, sau khi qua rạp hát Aristo, nay là New World Hotel, quẹo
trái qua đường Chemin des Dames và băng qua đường Lacote (chớ không phải Lacotte, Moïse Lacote là cựu Trưởng Ban
Hành Chánh vùng Gia Định và Giám Đốc Thuế Vụ Nam Kỳ vào năm 1896) hoặc theo đưòng
Amiral Roze (người đã từng tấn công Nam Hàn) để đi thẳng tới đường Gia Long,
tên của đường La Grandière vào khoảng ấy (Đề Đốc Pierre De La Grandière thay thế
Đề Đốc Bonard là một trong những Thống Đốc đầu tiên của Nam Kỳ, Ông tự động đi
chiếm xứ Cambodge năm 1863 mà không có lệnh của Hoàng Đế Napoléon III và cũng
chính Ông đã chiếm ba tỉnh miền Tây năm 1867 làm cho Cụ Thống Tướng Phan Thanh
Giản phải đầu hàng và sau đó tự vận, dưới thời Đề Đốc De La Grandière Sài Gòn
phát triển mạnh mẻ).
Chú Ba Xích Lô xuyên qua vườn "Bờ Rô" để có
bóng mát rồi ra đường Larégnère, sau nầy là đường Đoàn Thị Điểm. Tôi không biết
tại sao người ta kêu công viên đó bằng tên ấy, có thể là phiên âm của chữ "préau (sân lót gạch) nhưng theo học
giả Trần Văn Xướng thì do Ông "Moreau", tên của người quản thủ pháp đầu
tiên chăm nom vườn nầy; thuở trước các người lớn tuổi còn gọi là "vườn Ông
Thượng", có thể là vì trước kia Tả Quân Lê Văn Duyệt là người tạo ra vườn
nầy. Dưới thời pháp thuộc vườn "Bờ Rô" nằm trong khu đất của dinh Thống
Đốc nhưng vào năm 1869 Phó Đề Đốc Hector Ohier, người thay thế Đề Đốc De La
Grandière, cắt chia đất và tặng thành phố vườn nầy mang tên Parc Maurice Long.
Mười năm sau đường Miss Cavell được tạo ra, lúc đó mang tên rue de la Pépinière,
để biệt lập với dinh Thống Đốc mà sau nầy
là Palais Norodom và sau 1954 trở thành Dinh Độc Lập rồi
Dinh Thống Nhứt sau 1975. Cũng có thể
tên "Ông Thượng" là Ông Ohier, có tên đường dưới chợ cũ, nhưng tới đời
tôi chỉ gọi vườn đó là "vườn Bờ Rổ", sau nầy mang tên vườn Tao Đàn.
Ra vườn Bờ Rô gặp đường Chasseloup-Laubat rồi đi thẳng
trên đường Larégnère, sau đó tới đường Testard: hai tên nầy ở gần nhau cũng đúng
vì Trung Tá Bộ Binh Jules Testard và Thiếu Úy Hải Quân Etienne Larégnère, 31 tuổi
(chớ không phải Lareynière hay Laraignère
) tử vong cùng một trận đánh ác liệt tại Đồn Kỳ Hòa, ở vùng trường đua Phú
Thọ, giữa lực lượng cua Thống Tướng Nguyễn Tri Phương và Đô Đốc Victor Charner
năm 1861. Ai cũng biết đường Chasseloup-Laubat, một đường chiến lược rất dài đi
từ Chợ Lớn, từ đường 11è R.I.C (Régiment d'Infanterie Coloniale) đến Thị Nghè,
sau 1955 đường nầy đổi tên là Hồng Thập Tự.
Đi thẳng đến đường Testard, chú Ba quẹo mặt và bỏ tôi
xuống ở góc đường Barbé vì học sinh vào trường Chasseloup bằng cửa sau. Góc đường
nầy sẽ liên hệ nhiều với tôi sau nầy khi tôi trở thành sinh viên y-khoa. Đường
Barbé (chớ không phải Barbet ) có từ
lâu và mang tên của Đại Úy Nicolas Barbé thuộc Sư Đoàn 3 Thủy Quân Lục Chiến
Pháp bị Ông Trương Định cho tên Nguyễn Văn Sất ám sát vào năm 1860 gần chùa Khải
Tường, nơi vua Minh Mạng sanh ra năm 1791 lúc Nguyễn Ánh chạy lọan vào miền nam
để tránh anh em Tây Sơn. Chùa nầy do Nguyễn Ánh sau khi trở thành vua Gia Long ra lệnh xây cất để tạ ơn
Phật Trời đã che chở cho con trai là Nguyễn Phúc Đàm (vua Minh Mạng sau nầy),
sau đó chùa được lập làm đồn chống pháp nên bị lính pháp phá dẹp hồi 1880, pho
tượng Phật hiện còn lưu niệm trong Viện Bảo Tàng Sài Gòn, trong Sở Thú. Trên nền
chùa bỏ hoang nầy về sau có cất lên một biệt thự lầu lớn kiểu âu-châu tại số 28
đường Testard mà Bà Bác Sĩ Henriette Bùi (con gái thứ ba của Ông Bùi Quang
Chiêu) mướn lại của người chủ là một luật sư người pháp làm dưỡng đường sảnphụ
khoa vào thập niên 1940. Ông Bùi Quang Chiêu (1872-1945) là kỹ sư canh nông việt
nam đầu tiên tốt nghiệp bên Pháp năm 1897 và bị Trần Văn Giàu (phong trào Việt Minh) ám sát cùng ba người
con trai vào tháng 9 năm 1945. Còn Bà Henriette Bùi Quang Chiêu sanh năm 1906
là người đàn bà việt nam đầu tiên tốt nghiệp y-khoa bác sĩ tại Paris năm 1929,
nay Bà đã 103 tuổi và hiện còn minh mẩn và sống tại ngoại ô Paris: Bà kể lại rằng
vào năm 1943 nhà nầy được bán lại cho một người Do Thái tên là David chủ của
nhiều biệt thự tại Sài Gòn; vào đầu năm 1945 chánh phủ pháp trưng dụng nhà nầy
và cho Bà thuê một biệt thự khác ở đưởng Blancsubé để dời dưỡng đường đến đấy.
Tháng 3 năm 1945 Nhựt đảo chánh Pháp và tịch thu căn villa nầy, và khi Pháp trở
lại thì trao cho Viện Đại Học Sài Gòn để rồi năm 1947 nơi nầy trở thành chi
nhánh của Đại Học Y-Dược Khoa Hà Nội rồi năm 1954 thành Đại Học Y-Dược Khoa
Saigon, nơi tôi được đào tạo trong sáu năm với GS Phạm Biểu Tâm làm Khoa Trưởng.
Nơi đầy kỷ niệm nầy nay là Bảo Tàng chứng tích chiến tranh.
Lớn lên tôi đi xe đạp về một mình
nhưng thích đi theo đường Testard hơn vì có bóng mát dưới hàng cây me, song
song với đường Richaud (sau đổi lại đường Phan Đình Phùng) và thường ghé biệt
thự số 6 đường Eyriaud des Vergnes (sau là Trương Minh Giảng) chơi với một bạn
học cùng lơp nhứt là vào mùa các cây trứng cá có trái. Ông Etienne Richaud là một
Toàn Quyền Đông Dương hồi cuối thế kỷ XIX, còn Ông Alfred Eyriaud Des Vergnes
người gốc Châteauroux là Kỹ Sư Trưởng Nha Công Chánh Nam kỳ (Cochinchine), Ông
là một thần đồng tốt nghiệp trường Polytechnique tại Paris lúc 17 tuổi sau đó học
trường Ponts et Chaussées, ra lệnh lấp kinh Charner, tạo hệ thống cống dài 7
km, cất 12 cầu theo "Kinh Tàu" (Arroyo chinois nối liền với rạch Bến
Nghé chảy ra sông Sài Gòn). Ông Eyriaud Des Vergnes là người đầu tiên có ý lập
ra đường sắt tại Việt Nam chạy lên Cambodge nhưng kế hoạch không thành, về sau nhờ Kỹ Sư Thévenet
Giám Đốc Nha Công Chánh Nam Kỳ và sự hỗ trợ của Cố Vấn chánh phủ Paul Blanchy
mà Việt Nam có đường sắt đầu tiên đi từ Sài Gòn đến Mỹ Tho năm 1885. Hai người
nầy cũng có tên đường và sau 1955 đổi lại là Tú Xưong (Thévenet) và Hai Bà Trưng
(Paul Blanchy).
Sau khi qua đường
Pierre Flandin (tên của một "đứa con" của Sài Gòn tuy sanh tại vùng
Vaucluse và tử trận tại Noyon, tỉnh Oise, miền bắc nước Pháp vào năm 1917), đến
cuối đường gặp rạp hát Nam Quang (nay vẫn còn), tôi quẹo trái ra đường Verdun
(khoảng đó tên là đường Thái Lập Thành), đến ngã sáu Sài Gòn thì tôi lại đi qua
đường Frère Louis để về nhà bằng đường d'Ypres cho vắng xe. Đường nhỏ nầy ở sau
"Mả Lá Gẫm", đúng hơn là của Ông Mathieu Lê Văn Gẫm, có bức tượng
trong nhà thờ Huyện Sỹ, tử đạo thời vua Thiệu Trị vì bị hành hình lối năm 1847,
mả đó nay vẫn còn nguyên tuy bị che khuất, và Ypres là tên một thành phố nhỏ
bên vương quốc Bỉ, như thành phố Dixmude, nơi đã xẩy ra những trận đánh lớn hồi Đệ Nhứt Thế Chiến.
Đi xích lô mỗi ngày như vậy hoài cũng chán nên tôi thường
đề nghị với Chú Ba đi về bằng ngả khác, thuở ấy đường phố ít xe hơn bây giờ vì
Sài Gòn và Chợ Lớn không hơn một triệu dân cư. Tôi thích nhứt đi về nhà qua chợ
Sài Gòn : Chú Ba tránh đường Mac Mahon (sau 1952 đoạn nầy lấy tên De Lattre de
Tassigny và sau đó là Công Lý), đi đường Barbé và một đoạn đường
Chasseloup-Laubat, rồi quẹo trái qua đường Miss Cavell với hàng cây cao bên
hông Cercle Sportif Saigonnais (tên không phải viết Cawell hay Cavel : Edith
Cavell là một nữ y-tá người Anh bị quân Đức xử bắn tại Bỉ vào năm 1915 lúc 50
tuổi vì giúp tù binh Anh, Bỉ và Pháp trốn qua Hòa Lan) để trổ ra đường Aviateur
Garros rồi xuống chợ Sài Gòn, nơi bán nhiều trái cây (Roland Garros là phi công
Pháp đầu tiên bay xuyên biển Méditerranée hồi 1913 và tử trận năm 1918).
Rồi cứ đi theo mãi đường d'Espagne (sau là Lê Thánh
Tôn) vì vào 1859 quân lính Tây-Ban-Nha dưới quyền chỉ huy cua các Đề Đốc Pháp đóng
tại đó, để về Ngã Sáu (Phù Đổng) rồi về
Colonel Boudonnet bằng ngã Amiral Roze. Đặc biệt Sài Gòn có rất nhiều tên đường
mang tên các trận đánh thời Đệ Nhứt Thế Chiến (Boulevard de la Somme, Chemin
des Dames, đường Verdun, đường Arras, đường Champagne, đường Dixmude, đường
Douaumont, Quai de la Marne….) và tên các đề đốc pháp vì dưới thời các vua Minh
Mạng và Tự Đức tất cả quân pháp đến Việt Nam bằng tàu thủy mà hai vị có tiếng
nhứt là Charner và Bonard. Đô Đốc Léopold Victor Charner người vùng Bretagne, gốc
Thụy Sĩ là Tổng Tư Lệnh Lực Lượng Hải Quân Pháp tại Đông Nam Á, ngưòi đã chiếm
Nam Kỳ, còn Đề Đốc Adolphe Bonard (chớ không phải Bonnard ) là Thống Đốc đầu tiên của Nam Kỳ do hoàng đế Napoléon III
bổ nhiệm vào năm 1861 dưói thời vua Tự Đức.
Vào cuối thế kỷ XIX kinh rộng nhứt của Sài
Gòn là "Kinh Lớn" hay "Kinh Charner" đi từ sông Sài Gòn đến
Tòa Thị Xã, có hai đường dọc hai bên
: đường chạy xuống bờ sông là đường Rigault de Genouilly, đường chạy lên là đường
Charner. Vì mùi hôi thúi người pháp lấp
kinh lại sau nhiều năm bàn cãi và khi "đường Kinh Lấp" thành lập thì đương
nhiên lấy tên Boulevard Charner vào năm 1861 nhưng Ba tôi vẫn gọi là đường Kinh
Lấp vào những năm 1930. Trước đó, có một kinh dẫn nước sình lầy chảy ra Kinh
Tàu từ chợ Bến Thành (người Pháp gọi là Les Halles Centrales), theo Học Giả Vương
Hồng Sển vì gần rạch Bến Nghé và gần
Thành Gia Định, kinh đó mang tên
kinh Gallimard. Thiếu Tá công binh Léon Gallimart có dự trận đánh Kỳ Hòa, và đào
kinh nầy vào năm 1861 theo lệnh của Đô Đốc Charner. Kinh nầy sau khi lấp lại
theo ý kiến của kỹ sư Thiếu Tá Bovet năm 1867 lấy tên là Đại Lộ Bonard, vì thế đường
nầy mới rộng lớn như ngày nay. Lúc lấp kinh và bến đò họ thành lập một công trường
lớn, đó là "Bùng Binh" trước chợ Bến Thành mà người pháp gọi là Place
Eugène Cuniac, tên của một Thị Trưởng Sài Gòn, nay vẫn còn tên Công Trường
Quách Thị Trang, một nữ sinh thiệt mạng lúc biểu tình dưới thời Ngô Đình Diệm năm
1963. Trước Tòa Thị Xã, ở góc đường Charner và Bonard cũng có một bùng binh nhỏ
với nước phun lên tên là Place Francis Garnier để tưởng nhớ đến một sĩ quan hải
quân trẻ tuổi phiêu lưu trên đất bắc và tử thương tại Hà Nội hồi 1873. Nhiều đường
khác củng do lấp kinh mà ra như Boulevard de La Somme (rạch Cầu Sấu, sau nầy là
đại lộ Hàm Nghi), đường Tổng Đốc Phương (hay Đỗ Hữu Phương), đường Pellerin
(tên của một Giám Mục đã bênh vực công giáo Việt Nam nhưng khuyên lầm Đề Đốc
Rigault De Genouilly lúc tấn công Đà Nẳng vào 1858) sau nầy đường Pellerin lấy
tên là Pasteur.
Đường mà tôi thích nhứt, sang trọng nhứt và
có tiếng nhứt Sài Gòn là đường Catinat, có trước khi người
Pháp đến và mang tên một thuyền lớn đã
bắn đại bác vào Đà Nẳng (chớ không phải tên của một Đề Đốc như nhiều người tưởng,
thuyền "Le Catinat" lấy tên của Thống Chế Nicolas de Catinat, sống hồi
thế kỷ XVII dưới thời Louis XIV). Nơi đó có rất nhiều tiệm sang trọng, đường phố
sạch sẽ và có nhiều "Ông Tây" ngồi uống cà phê tại khách sạn
Continental, lúc đó chưa có tiệm Givral và nơi đó là Nhà Thuốc Tây Solirène,
thay thế Pharmacie Centrale. Sau nầy có thêm tiệm Brodard ở gốc đường Catinat
và Carabelli, tên của một Nghị Viên thành phố. Tôi cũng có dịp vô nhà sách
Albert Portail (nay vẫn còn dười tên Xuân Thu từ 1955) và đi dạo trong Passage
Eden vì trong cùng có rạp hát Eden, rạp nầy và rạp Majestic ở cuối đường
Catinat là hai rạp chiếu bóng sang nhứt Sài Gòn vào thuở đó; đi chơi vậy chớ có
tiền đâu mà mua đồ, nhiều lắm thì lấy vài tấm hình mà các ông phó nhòm chụp dạo
lúc đi trước "Nhà Hát Tây", cất theo kiểu Opéra bên Paris. Đường Catinat là đường tráng nhựa đầu tiên của
Sài Gòn, khi mới tráng nguời ta kêu là đường "Keo Su" dài tới Nhà Thờ
Đức Bà; qua công trường Pigneau de Béhaine trước Bưu Điện có bức tượng Ông
"Cha Cả" hay Evêque d'Adran dẫn Hoàng Tử Cảnh ra trình diện Louis XVI
tại Versailles. Sau khi qua khỏi đường Norodom thì đường Catinat lấy tên của Cố
Vấn chánh phủ và Nghị Viên Thị Xã
Sài Gòn Blancsubé và tiếp theo công trường
Maréchal Joffre với tượng đài chiến si tử vong trong Đệ Nhứt Thế Chiến là đưòng
Garcerie với những hàng cây cao, sau nầy mang tên Duy Tân và công trường Quốc Tế
hay "Hồ Con Rùa".
Ba tôi có nhiều bạn người Tàu và thừờng vô Chợ Lớn chơi
bằng xe lửa điện (tramway) mà người ta thường gọi là "xe lửa giữa" vì
chạy giửa đường Gallieni, tới trạm gare de Nancy thì bạn của Ba tôi lên xe lửa đi
cùng vì ở gần thành Ô Ma (Camp des Mares, sau nầy là Bộ Tư Lệnh Cảnh Sát Quốc
Gia). Tôi còn nhớ xe lửa giữa đó, với ghế cây theo kiểu của Métro xưa bên
Paris, chạy thẳng theo đường Gallieni nối liền Sài Gòn với Chợ Lớn. Ba tôi nói
lúc trứớc nơi đây toàn là đất hoang và sình lầy, sau khi lấp bưng thành đường đất
gồ ghề rồi khi Ba tôi xuống Sài Gòn học vào năm 1928 thì đường mới được tráng
nhựa và năm sau điện giăng giữa chia con đường làm hai chiều, một bên chạy lên
một bên chạy xuống, đường rầy xe điện đặt trung tâm đại lộ, đến năm 1953 mãn hạn
giao kèo khai thác mới dẹp. Đường nầy mang tên của Thống Chế lừng danh Joseph
Gallieni chết năm 1916 nhưng phục vụ ngoài Bắc lúc còn Đại Tá Tư Lệnh Sư Đoàn 2
Bộ Binh và sách vở ghi công Ông về tổ chức hành chánh tại Đông Dương. Tên của
Ông viết với chữ "e" chớ không phải với chữ "é" vì là người
gốc Ý Đại Lợi.
Xe điện chạy thẳng vô đường rue des Marins, qua khu Đại
Thế Giới nay là khu Cát Tường và đường Jaccario (vì lúc trước pháo hạm "Le
Jaccario" đậu gần đó trên "Kinh Tàu" hay Arroyo chinois trong Chợ
Lớn, và chắc lính thủy lên bờ nhiều nên mới gọi là rue des Marins), ở góc đường
có vũ trường Arc-En-Ciel, nay vẫn là nhà hàng và khách sạn Arc-En Ciel, đến đường
Tổng Đốc Phương thì quẹo qua trái mới đến Bưu Điện Chợ Lớn, nhà ga cuối cùng là
Gare Rodier, tại Kinh Tàu.
Lúc còn ở đường Colonel Boudonnet tôi có nhiều bạn ở khu nhà
thờ Huyện Sỹ và thường vô phía sau nhà thờ bắng "dằng thung" trên mấy
cây soài nên bị "Ông Từ" rượt nhiều lần ! Ngoài đường Frères
Guillerault trước nhà thờ, còn có đường Duranton và đường Léon Combes mà sau nầy
đổi tên là Sương Nguyệt "Ánh". Trung Sĩ Léon Combes là một đứa con của
Sài Gòn ở Giồng Ông Tố bên Cát Lái tử trận năm 1917 tại Craonne, thuộc tỉnh
Aisne vùng Picardie phía Bắc Paris. Tôi nhớ, vì học "trường tây" nên
tôi thắc mắc và tự hỏi Bà nào mà mang họ
Sương mà tôi tìm hoài trong sách vở không thấy ? Sau nầy tham khảo mới biết đó
là tên bút hiệu của Bà Nguyễn
Thị Ngọc Khuê (có sách nói là Nguyễn
Xuân Khuê), con gái thứ tư của cụ Nguyễn Đình Chiểu, người đàn bà đầu tiên làm
Chủ Bút báo "Nữ Giới Chung" cho phụ nữ hồi 1918. Tuần báo nầy còn tên
là Fémina Annamite và tòa soạn ở 13 đường Taberd, trong sách kể là Sương Nguyệt ANH (=Góa phụ Nguyệt
Anh), nhưng tại sao hồi 1955 họ đổi tên đường Léon Combes thành Sương Nguyệt ÁNH ?
Về sau, gia đình tôi dọn về Chợ Lớn ở đường
Lacaze, nay vẫn là đường Nguyễn Tri Phương, nổi tiếng vì "Mì
La Cai", đường mang tên của Đô Đốc
Lucien Lacaze, Bộ Trưởng Bộ Hải Quân từ 1915 đến 1917 hồi Đệ Nhứt Thế Chiến, nhưng
chúng tôi ở khúc trên, gần gốc đường Pavie (nay là Lý Thái Tổ chớ không phải đường
3 tháng 2 vì dường nầy mới có vào lối 1957, lúc trước là trại lính) dẫn lên trường
đua Phú Thọ. Khúc dưới đường mang tên ông Auguste Pavie (lừng danh trên đất
Lào) dặc biệt rộng lớn và rất dài, có nhiều cây và bên trong có đường dành cho
xích lô và xe đạp. Nếu đi từ Ngã Bảy xuống công trường Khải Định, từ giữa đường
nầy đến đường Frédéric Drouhet sẻ thấy những biệt thự mà "Chú Hoả" cất
cho con cháu ở (tên thường gọi của Jean-Baptiste Hui Bôn Hoả một triệu phú người
Tàu tham gia với chánh quyền tặng thành phố Sài Gòn Policlinique Dejean De La
Bâtie, tên của một bác sĩ tận tụy lo cho người việt nam, ngoài đường Bonard,
sau nầy trở thành Bệnh Viện Đô-Thành), sau 1954 các nhà nầy dành cho Ủy Hội Kiểm
Soát Quốc Tế Đình Chiến ở và khúc đường nầy gọi là đường Hui Bôn Hoả.
Lúc đó đường Pavie có xe nhà binh pháp chạy nhiều vì
có thành lính gần đó và tại khu đường Cây Mai, trước khi tới Phú Lâm. Khu đất từ
đường Lacaze đến đường Ducos là đồng mả, đường hẻm tôi ở trước một mả đá lớn, mới
phá hồi tháng 11 năm 2004 : đó là mả có từ thế kỷ thứ XVIII của một người đàn
bà lối 50 tuổi và quan tài thứ nhì chắc là của một người đàn ông, chỉ có vài nữ
trang chớ không có vàng bạc chôn theo như người ta tưởng.
Từ đường Lacaze đi ra trường Chasseloup-Laubat xa hơn,
tôi phải đạp xe xuống Ngã Bảy, quẹo trái qua đường Général Lizé, rồi đạp thẳng
hoài, qua khỏi đường Verdun đường nấy lấy tên Legrand De La Liraye. Qua khỏi trường
nữ sinh Gia Long (hồi xưa gọi là Collège des Jeunes Filles Annamites) và đến tận
trường Marie Curie mới quẹo xuống đường Barbé. Đường Général Lizé là một đường
chiến lược rất dài lúc trước gọi là đường Hai Mươi, đi từ Ngã Bảy Chợ Lớn, nối
dài đường Pierre Pasquier, đến đường Albert Premier trên Dakao, lấy tên của
Trung Tướng Lucien Lizé, xuất thân từ trường Polytechnique, Paris, Tư Lệnh Pháo
Binh chiến trường Ý tử trận hồi 1918, có phục vụ bên Việt Nam lúc còn Đại Tá,
còn Legrand De La Liraye là một trong những linh mục thông ngôn cho Đề Đốc
Rigaud De Genouilly và trở thành Thanh Tra phụ trách về các hồ sơ giưã người việt
và chánh quyền bảo hộ. Sau 1954 đường nầy đổi thành đường Phan Thanh Giản, một
vị anh hùng sáng suốt và can đảm của Việt Nam. Tiếc thay sau 1975 không còn đường
nào trên mảnh đất Việt Nam mang tên anh hùng dân tộc nầy, cũng như không còn đường
vào mang tên Lê Văn Duyệt và cũng không còn trường học nào mang tên Petrus Ký !
Cho tới nay tôi chưa thấy một học giả Việt Nam nào giỏi hơn Petrus Trương Vĩnh
Ký, tuy vài "Sử Gia" buộc tội vị nầy nhiều điều vô lý, họ quên rằng
công lao lớn nhứt của Ông Petrus Ký là truyền bá cho dân chúng sử dụng chữ quốc
ngữ có từ Alexandre de Rhodes vào thế kỷ XVII thay thế chữ Nôm khó học và khó
viết. Tôi nghe nói ở Vĩnh Long hiện nay có một trường học mang tên Phan Thanh
Giản và vào tháng 11 năm 2008 rạp chiếu bóng Nguyễn Văn Hảo đường Trần Hưng Đạo
tại Sài Gòn đang hát tuồng "Tả Quân Lê Văn Duyệt", đó là điều đáng mừng
vì những vị anh hùng các triều nhà Nguyễn phải được hồi phục.
Hồi thời Pháp thuộc cũng có những tên
đường mang tên những anh hùng hay nhân tài việt nam như đường
Paulus Của (Đốc Phủ Sứ Hùynh Tịnh Của)
trên Dakao, đường Tổng Đốc Phương (Đổ Hữu Phương) trong Chợ
Lớn, đường Phủ Kiệt (Đốc Phủ Sứ Trần Văn
Kiệt là Nghị Viên thành phố trên 25 năm), Hùynh Quan Tiên, Nguyễn
Văn Đưởm trên Tân Định (cà hai là
Nghị Viên Thuộc Địa và Nghị Viên Thành Phố), Nguyễn Tấn Nghiệm (Nghị Viên), và
Trương Minh Ký, một trong những Nghị Viên đầu tiên của thành phố, ông nầy tên thật
là Trương Minh Ngôn cháu bốn đời của Trương Minh Giảng, được ông Trương Vỉnh Ký
đem về nuôi và đổi tên, cho đi Pháp học và là một trong 7 người sáng lập viên
ra Trường Thông Ngôn (Ecole des Interprètes) nằm trong Tòa Án, nhờ làm thông dịch
viên lúc Traité de Patenôtre năm 1884 nên được vô quốc tịch pháp, người mất lúc
55 tuổi vì bệnh lao phổi.
Vị anh hùng Đại Úy phi công của quân đội Pháp, xuất
thân từ trường Võ Bị Saint-Cyr và là cựu sĩ quan Lê Dương mang tên Đỗ Hữu Vị có
tên trên một đường từ bùng binh chợ Bến Thành đến đường Charner, trước đó đường
nầy mang tên Hamelin sau nầy đổi lại là Huỳnh Thúc Kháng. Đại Úy Vị là con thứ
năm của Tổng Đốc Đỗ Hữu Phương, sau khi học trung học tại trường nổi danh
Janson de Sailly tại Paris, nhập học vô trường Saint-Cyr vào năm 1904. Trung Úy
bên Bắc Phi, ông gia nhập vào binh chủng Không Quân vừa thành lập; bị thương nặng
Đại Úy Vị từ chối giải ngũ và trở về đơn vị Lê Dương và tử thưong tại mặt trận
tỉnh Somme năm 1916. Hài cốt được người anh cả là Đại Tá Đỗ Hữu Chấn đem về
chôn cất trong nghĩa trang gia đình tại Chợ Lớn.
Nay Sài Gòn mất nhiều di tích ngày xưa, vì chiến tranh
và vì sự thay đổi thời cuộc, tôi tiếc nhứt là hồi tháng ba năm 1983 đã sang bằng
"Lăng Cha Cả", có từ 1799 để lập một công trường mà chả thấy ai ngồi
…. Hai người ngọai quốc đã ảnh hưởng Việt Nam
nhiều nhứt là Alexandre de Rhodes va Pierre Joseph Pigneau de Béhaine, được
dân việt nam biết dưới tên Bá Đa Lộc hay Evêque d'Adran, người đã giúp Nguyễn
Ánh lên ngôi, đi với Hoàng Tử Nguyễn
Phúc Cảnh qua triều đình vua Louis XVI để ký Hiệp Ước Versailles năm 1787. Tên
thật là Pigneau, sau đó thêm vô sau tên ấp Béhaine của làng Origny-en-Thiérache
mà gia đình có phần đất, thuộc tỉnh
Aisne, trong vùng Picardie ở miền bắc
nước Pháp. Vua Gia Long cất một ngôi nhà ở số 180 đường Richaud cho
Bá Đa Lộc (nay vẩn là Tòa Tổng Giám Mục
đường Nguyễn Đình Chiểu, Quận 3) và đọc điếu văn khi người mất năm 1799. Mộ ông
người Sài Gòn gọi là Lăng Cha Cả là một trong những di tìch xưa nhứt của Sài
Gòn "ở Gia Định" vào thời Gia Long, sau nầy ở trước trại Phi Long
trên Tân Sơn Nhứt. Cốt của Cha Pigneau de Behaine được đem về Páp năm 1983 chôn
trong nhà thờ Séminaire des Missions Etrangères, rue du Bac tại quận XV Paris.
Tôi có viếng thăm nhà kỷ niệm cua Cha Pierre Joseph Pigneau de Béhaine, ở làng
Origny-en-Thiérache, trở thành từ năm 1953 "Musée Monseigneur Pigneau de
Béhaine" và sau khi xem xong tâm hồn tôi thả về dĩ vãng của một Việt Nam
oai hùng tranh đấu cả ngàn năm để giử biên cưong …
Tôi cũng có dịp thăm viếng nhiều di
tích của xứ Pháp từ thời Trung Cổ, nhiều lâu đài của Âu Châu và Nga
Sô có từ thế kỷ XV, luôn cả những
ngôi mộ bên Ai Cạp có trước nền văn hóa của Hy Lạp và tiếc rằng xứ tôi không biết
giữ gìn những kho tàng quý giá của lịch sử.
--------------------------------
Những tên đường Sài Gòn
trong bài theo thời
|
cuộc
|
|
| |
|
Thời Pháp thuộc
|
Sau 1954
|
Sau 1975
| |
|
Albert Premier
|
Đinh Tiên Hoàng
|
Đinh Tiên Hoàng
| |
|
Amiral Roze
|
Trương Công Định
|
Trương Định
| |
|
Armand Rousseau, Jean-Jacques Rousseau
|
Trần Hoàng Quân
|
Nguyễn Chí Thanh
| |
|
Arras
|
Cống Qùynh
|
Cống Qùynh
| |
|
Aviateur Garros, Rolland Garros
|
Thủ Khoa Huân
|
Thủ Khoa Huân
| |
|
Barbé
|
Lê Qúy Đôn
|
Lê Qúy Đôn
| |
|
Blancsubé, rue
Catinat prolongée
|
Duy Tân
|
Phạm Ngọc Thạch
| |
|
Bonard
|
Lê Lợi
|
Lê Lợi
| |
|
Carabelli
|
Nguyễn Thiệp
|
Nguyễn Thiệp
| |
|
Catinat
|
Tư Do
|
Đồng Khởi
| |
|
Champagne
|
Yên Đỗ
|
Lý Chính Thắng
| |
|
Charner
|
Nguyễn Huệ
|
Nguyễn Huệ
| |
|
Chasseloup Laubat
|
Hồng Thập Tự
|
Nguyễn Thi Minh Khai
| |
|
Chemin des Dames
|
Nguyễn Phi
|
Lê Anh Xuân
| |
|
Colonel Boudonnet
|
Lê Lai
|
Lê Lai
| |
|
Dixmude
|
Đề Thám
|
Đề Thám
| |
|
Đỗ Hữu Vị, Hamelin
|
Huỳnh Thúc Kháng
|
Huỳnh Thúc Kháng
| |
|
Douaumont
|
Cô Giang
|
Cô Giang
| |
|
Ducos
|
Triệu Đà
|
Ngô Quyền
| |
|
Duranton
|
Bùi Thị Xuân
|
Bùi Thị Xuân
| |
|
Espagne
|
Lê Thánh Tôn
|
Lê Thánh Tôn
| |
|
Eyriaud Des Vergnes
|
Trương Minh Giảng
|
Trần Quốc Thảo
| |
|
Frédéric Drouhet
|
Hùng Vương
|
Hùng Vương
| |
|
Frère Louis
|
Võ Tánh
|
Nguyễn Trãi
| |
|
Frères Guillerault
|
Bùi Chu
|
Tôn Thất Tùng
| |
|
Gallieni, rue des
Marins
|
Trần Hưng Đạo, Đồng Khánh
|
Trần Hưng Đạo
| |
|
Garcerie
|
Duy Tân
|
Phạm Ngọc Thạch
| |
|
Général Lizé
|
Phan Thanh Giản
|
Điện Biên Phủ
| |
|
Georges Guynemer
|
Võ Di Nguy
|
Hồ Tùng Mậu
| |
|
Huỳnh Quan Tiên
|
Hồ Hảo Hớn
|
Hồ Hảo Hớn
| |
|
Jaccario
|
Tản Đà
|
Tản Đà
| |
|
Jauréguiberry
|
Ngô Thời Nhiệm
|
Ngô Thời Nhiệm
| |
|
La Grandière
|
Gia Long
|
Lý Tự Trọng
| |
|
Lacaze
|
Nguyễn Tri Phương
|
Nguyễn Tri Phương
| |
|
Lacote
|
Phạm Hồng Thái
|
Phạm Hồng Thái
| |
|
Larégnère
|
Đoàn Thị Điểm
|
Trương Định
| |
|
Legrand De La Liraye
|
Phan Thanh Giản
|
Điện Biên Phủ
| |
|
Léon Combes
|
Sương Nguyệt Ánh
|
Sương Nguyệt Anh
| |
|
Mac Mahon, De Lattre
De Tassigny, Gal De Gaulle
|
Công Lý
|
Nam Kỳ khởi nghĩa
| |
|
Marins
|
Đồng Khánh
|
Trần Hưng Đạo
| |
|
Miss Cavell
|
Huyền Trân Công Chúa
|
Huyền Trân Công Chúa
| |
|
Nancy
|
Cộng Hòa
|
Nguyễn Văn Cừ
| |
|
Nguyễn Tấn Nghiệm, rue de Cầu Kho
|
Phát Diệm
|
Trần Đình Xu
| |
|
Nguyễn Văn Đưởm
|
Nguyễn Văn Đưởm
|
Nguyễn Văn Nghĩa
| |
|
Ohier
|
Tôn Thất Thiệp
|
Tôn Thất Thiệp
| |
|
Paul Blanchy
|
Hai Bà Trưng
|
Hai Bà Trưng
| |
|
Pavie, Hui Bôn Hoả
|
Lý Thái Tổ
|
Lý Thái Tổ
| |
|
Pellerin
|
Pasteur
|
Pasteur
| |
|
Phan Thanh Giản
|
Ngô Tùng Châu
|
Lê Thị Riêng
| |
|
Pierre Flandin
|
Bà Huyện Thanh Quan
|
Bà Huyện Thanh Quan
| |
|
Pierre Pasquier
|
Minh Mạng
|
Ngô Gia Tự
| |
|
Place Eugène Cuniac
|
C.Trường Quách Thị Trang
|
C.Trường Quách Thị Trang
| |
|
Place Maréchal Joffre
|
Công Trường Quốc Tế
|
Hồ con Rùa
| |
|
Richaud
|
Phan Đình Phùng
|
Nguyễn Đình Chiểu
| |
|
Somme
|
Hàm Nghi
|
Hàm Nghi
| |
|
Testard
|
Trần Qúy Cáp
|
Võ Văn Tần
| |
|
Thévenet
|
Tú Xương
|
Tú Xương
| |
|
Tổng Đốc Phương
|
Tổng Đốc Phương
|
Châu Văn Liêm
| |
|
Trương Minh Ký,
Lacant
Verdun,Thái Lập
Thành, Gal Chanson,Nguyễn Văn
|
Trương Minh Ký
|
Nguyễn Thị Diệu
| |
|
Thinh
|
Lê Văn Duyệt
|
Cách mạng tháng 8
| |
|
Ypres
|
Nguyễn Văn Tráng
|
Nguyễn Văn Tráng
| |
|
11è R.I.C.
|
Nguyễn Hoàng
|
Trần Phú
| |
|
|
|
| |
BS Trần Ngọc
Quang
Paris, Mùa hè 2009
BS Trần Ngọc Quang
Paris, Mùa hè 2009
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire