Ý nghĩa sự sống và cái chết trong đời người có gì khác biệt nhau? Đọc bài của Truyền Thông Về Với Đạo

Ý nghĩa sự sống và cái chết trong đời người có gì khác biệt nhau?

Có phải cuộc sống vui và có ý nghĩa thì đáng sống hay khi ta chết đi là ta chỉ thay đổi không gian và thời gian?

Khi nào ta mới là chính ta đây?

Mời các anh chị đọc bài trích từ Truyền Thông Communications và hãy suy nghiệm xem sự cống chết có gì hay, có gì khó và có gì để tham sống, sợ chết ?

Về Với Đạo
Nam Hoa Kinh - Trang Tử
Phóng Cuồng Ngâm - Trần Tung

Cùng trong mạch văn truyện trò với người quá cố, sách Nam Hoa Kinh, của Trang Tử, chương XVII, tựa đề Chí Lạc, bản dịch của Nhượng Tống, chép truyện sau đây:

Thầy Trang sang Sở, thấy cái đầu lâu rỗng, có hình trọc lốc, xâu bằng chiếc roi ngựa, nhân mà hỏi rằng:

- Kìa ngươi tham sống mất lẽ, mà đến nỗi này chăng? Hay ngươi có truyện mất nước, có tội búa rìu mà đến nỗi này chăng? Hay ngươi có nết chẳng hay, thẹn nỗi để xấu cho cha mẹ vợ con mà đến nỗi này chăng? Hay ngươi chết đói chết rét mà đến nỗi này chăng? Hay vì xuân thu ngươi đã đáng thế này chăng?

Nói thế rồi, với chiếc đầu lâu làm gối mà nằm. Nửa đêm đầu lâu hiện lên trong chiêm bao mà rằng:

- Lời ngươi nói giống như kẻ biện sĩ.. Phàm những truyện ngươi nói, đều là lụy cho đời người. Chết thì không có những cái ấy. Ngươi muốn nghe thuyết chết chăng?

Thầy Trang đáp:

- Phải!

Đầu lâu nói:

- Chết thì không vua ở trên, không tôi ở dưới. Cũng không có truyện bốn mùa. Theo đó lấy trời Đất làm Xuân Thu. Dù cái sung sướng của kẻ ngoảnh mặt sang Nam mà làm vua cũng không thể hơn được.

Thầy Trang không tin hỏi:

- Tôi sai thần Tư Mệnh lại làm sống lại hình người, cho ngươi nẩy ra xương thịt da dẻ; trả lại cho cha mẹ, vợ con, làng xóm kẻ quen biết cho ngươi, ngươi muốn thế chăng?

Đầu lâu cau mày, nhăn trán mà rằng:

- Tôi sao có thể bỏ cái sung sướng của ông vua quay mặt sang nam, mà lại chịu cái khó nhọc ở nhân gian.

Trang Tử tên là Trang Châu, theo truyền thuyết sống trong thời Chiến Quốc, khoảng 369-289 trước Công Nguyên. Tư Mã Thiên dành một chương trong sách Sử Ký viết về Trang Tử, nói rằng Trang Tử người xứ Mông, nhưng không ghi là người nước nào. Sau này nhiều học giả viết về Trang Tử, có người nói xứ Mông thuộc nước Lương, có người nói thuộc nước Tống, cùng thời với Mạnh Tử, Huệ Tử tại Trung Quốc và với Aristote, Zénon, Epicure tại Âu Châu.

Sự tích Trang Tử rất mơ hồ, chỉ biết là ông sống trong cảnh thanh bần, gần như cơ hàn, nhưng luôn luôn thanh thản trong cảnh tiêu dao, không chịu bó thân ra làm quan. Ông đánh bạn với Huệ Tử người nước Tống, dầu tư tưởng hai người trái ngược nhau rất xa. Trang Tử để lại bộ Nam Hoa Kinh gồm 33 thiên. Quách Tượng chia làm ba phần: nội thiên gồm 7 thiên, ngoại thiên gồm 15 thiên và tạp thiên gồm 11 thiên. Căn cứ trên mạch văn thì 7 nội thiên biểu thị những nét trọng yếu của học thuyết Trang Tử, ngoại thiên và tạp thiên phần nhiều bàn rộng những vấn đề đã phô diễn trong nội thiên. Nhiều người cho rằng ngoại thiên và tạp thiên do nhiều người khác viết . Tuy nhiên cũng có nhiều đoạn có tư tưởng cùng văn phong không kém gì nội thiên. Bản Nam Hoa Kinh do Quách tượng để lại la bộ cổ nhất nay con sót lại.

Cái học của Trang Tử bắt nguồn từ sách Đạo Đức Kinh của Lão Tử. Nhưng cũng có nhiều điều khác biệt. Sách của Lão Tử phổ thông tại Trung Quốc ngay từ thời Tiền Hán (206 TCN-9SCN) và sách của Trang Tử mãi tới đời Hậu Hán (25-220) mới được phổ biến. Đến cuối đời Hán, học thuyết của Lão Tử và Trang Tử gồm chung thành kinh sách Lão Trang. Người nay phân tách thấy rằng sách của Lão Tử dành cho các nhà cầm quyền trị nước đương thời với giải pháp vô vi , và sách của Trang Tử giúp con người thoát khỏi truyện giàng buộc chốn nhân gian. Chỗ tương đồng giữa Lão và Trang là cùng có nhiều điểm tương phản với những học thuyết đương thời.

Ngày nay, sách của Trang Tử không những vẫn là nguồn cảm hứng của văn thi sĩ Đông Á mà còn là nguồn cảm hứng của giới văn nghệ sĩ Âu Mỹ trong dòng văn học tục tiền tiến, muốn sáng tác ngoài lề lối phép tắc của triết học, khoa học, xã hội cũng như tôn giáo. Cách thức đọc sách Trang Tử vì thế thay đổi nhiều để hợp với ước mong kể trên.

Lời Trang Tử đối thoại với đầu lâu đối chiếu với bài văn tế của Nguyễn Du và bài thơ của Tản Đà cho thấy là Trang Tử, quả như lời Lê Quý Đôn viết trong Vân Đài Loại Ngữ , thực là ông tổ thi văn Đông Á.

Điểm đáng chú ý là kết luận của ba bản văn hướng theo ba ngả khác hẳn nhau.

Bắt đầu là kết luận của đoạn văn trò truyện với đầu lâu của Trang Tử.

Các nhà bình Nam Hoa Kinh danh tiếng như Quách Tượng thời thế kỷ IV cũng như Tân Điền Tả Hữu Cát, Tsuda Saukichi, đời nay đều cho là truyện này không phải do Trang Tử sáng tác, vì lẽ nội dung câu truyện xa lạ so với toàn thể Nam Hoa Kinh. Ngoài ra trong đoạn cuối người viết sơ suất cho chiếc đầu lâu xương khô còn cả lông mày đễ nheo mắt, cũng như còn lưỡi để nói và còn khả năng hưởng thụ niềm vui của cái sống gắn liền với cái chết.

Nhưng nếu để những nhận xét thực tế đó sang bên, như Trang Tử thường làm trong việc sáng tác Nam Hoa Kinh, và chỉ đọc riêng câu truyện, người đọc chợt thấy rằng chính mình mang suốt đời trên cổ chiếc đầu lâu của mình. Chính mình nheo cặp lông mày, và chính mình đang sống lúc này và vẫn mang theo cái chết bên mình. Như vậy người đọc tự giải thoát khỏi giàng buộc của sách vở cổ kim bàn về Trang Tử .

Điều phê phán sách Trang Tử trên đây cũng hoàn tất một chức năng khác: nhận xét căn cứ trên thực tế khiến người đọc nhận thấy mạch văn trong truyện tách rời thực tế. Việc tách rời thực tế này phải chăng là ý muốn của tác giả muốn nói với người đọc về những điều vượt ra ngoài thực tại?

Quan điểm vui cái sống gắn liền với cái chết là điều Trang Tử nhiều lần bàn tới. Ngoại thiên Chí Lạc chép truyên quen thuộc sau đây, thường gọi là truyện Trang Tử gõ bồn:

Vợ thầy Trang chết. Thầy Huệ sang thăm, Thì thầy Trang ngồi xổm, gõ bồn mà hát. Thầy Huệ hỏi:

- Bác ở cùng người ta mãi đến lúc mình già, chết không khóc, cũng đủ rồi! Lại gõ bồn mà hát, chẳng cũng quá lắm sao?

Thầy Trang đáp:

- Không phải thế, riêng tôi đâu có thể không ngậm ngùi. Nhưng xét ban đầu hắn vốn không có sống...Chẳng những không có sống, mà còn vốn không có hình... Chẳng những không có hình, mà còn vốn không có khí. Lẫn ở giữa khoảng lờ mờ, biến mà có khí. Khí biến mà có hình. Hình biến mà có sống. Nay lại biến mà sang chết. Những cái đó cùng nhau làm Xuân, Thu, Đông, Hạ, bốn mùa thường đi. Người đương nằm khểnh ngủ ở trong nhà lớn, mà ta lu loa theo mà khóc lóc, tôi tự cho thế là chẳng hiểu về mệnh, cho nên thôi. 

Thiên XXII, Trí Bắc Du, chép:

Sống là bạn của chết. Chết là đầu của sống [...] Cái sống của người ta là sự họp lại của khi. Họp lại thì là sống. Tan ra thì là chết. Nếu sống chết là bạn, ta lại lo gì

Như vậy theo quan điểm của Trang Tử thì sống chết cùng một thể, thế nên cứ vui sống cái sống gắn liền với cái chết.

Chiếc đầu lâu có cặp lông mày sống với trời đất, lấy trời đất làm Xuân Thu, sung sướng như ông Vua trên ngai vàng. Đó là cái vui của đầu lâu trong cuộc sống thực tại mà Trang Tử nhận ra. Đến đêm Trang Tử dùng đầu lâu làm gối, niềm vui của đầu lâu truyền sang Trang Tử, tạo ra cuộc trò truyện trong mơ giữa Trang Tử và đầu lâu. Cuộc trò truyện này là cuộc trò truyện giữa cái ta của đầu lâu với niềm tư duy hóa cùng muôn vật của Trang Tử. Cuộc đối thoại này cũng tương tự như cuộc đối thoại giừa Tử Tự, Tử Dư, Tử Lai chép trong thiên VI, Đại Tông Sư trong nội thiên sách Nam Hoa Kinh:

Ai có thể lấy "không" làm đầu, lấy sống làm lưng, lấy chết làm xương cùng? Ai biết sống chết, còn mất là một thì Ta sẽ cùng họ là thể lấy

Bốn người nhìn nhau cười, không ai thấy nghịch trong lòng, đoạn cùng nhau đánh bạn.

Cuộc đối thoại này là cuộc độc thoại giữa tự ngã với tự ngã và cũng là sự cộng hưởng giữa tự ngã với đại ngã.

Người người đêm đêm đi ngủ ai chẳng gối lên đầu lâu của mình. Cuộc đối thoại giữa đầu lâu và Trang Tử như vậy thành cuộc đối thoại chung cho mọi người với chính mình. Hình ảnh niềm vui của đầu lâu trong cuộc đối thoại này tương đồng với cái vui làm bướm của Trang Châu.

Chiếc đầu lâu khô khốc và rỗng tuếch này có nhiều lý do khiến không có ai đoạt nổi để đầu lâu vui làm đầu lâu. Vốn là cái đầu lâu lăn lóc bên đường, nhưng khác với mọi chiếc đầu lâu vô chủ khác, chiếc đầu lâu này là của riêng một người, chiếc đầu lâu này là đầu lâu của Ta. Nay đã khô khốc, chiếc đầu lâu không còn sợ diều hâu, chó sói hay dòi bọ tới làm rầy. Chiếc đầu lâu rỗng tuếch, không còn cách nào rỗng hơn được nữa. Chiếc đầu lâu rỗng tuếch đó là cái Ta cùng kỳ lý.

Chiếc đầu lâu khô khốc, không còn thịt da, không còn mạch máu, nên không còn già đi hơn được nữa, cái đầu lâu sống làm đâu lâu trong cái chết, có cái niềm vui lấy trời đất làm Xuân Thu.

Lấy trời đất làm Xuân Thu này là lời dịch câu:

dĩ thiên địa vi Xuân Thu

Câu này dùng điệp ngữ quen thuộc: dĩ [a] vi [b], có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau.

Trước hết, điệp ngữ này rất thông dụng trong thi văn Á Đông. Bài văn quen thuộc dùng điệp ngữ này là Bài Tửu Đức Tụng của Lưu Linh, một trong Trúc Lâm Thất Hiền, người đời Tấn, Trung Quốc. Lưu Linh mở đầu bài tụng rượu này năm câu sau:

Hữu đại nhân tiên sinh

Dĩ thiên địa vi nhất triêu

[Dĩ] vạn kỳ vi tu du

[Dĩ] nhật nguyệt vi kinh dũ

[Dĩ] bát lưu vi đình cù ...

Trong sách Cổ Học Tinh Hoa, Nguyễn Văn Ngọc và Trần Lê Nhân dịch là:

Có một vị đại nhân

Lấy giời đất làm một buổi

Lấy muôn năm làm một chốc

Lấy mặt trời mặt trăng làm cửa ngõ

Lấy thiên hạ làm sân đường ....

Trong bài Côn Sơn Ca, Nguyễn Trãi cũng dùng điệp ngữ này trong hai câu mở đầu:

Côn Sơn hữu tuyền [...] ngô dĩ vi cầm huyền

Côn Sơn hữu thạch [...] ngô dĩ vi đạm tịch

dịch là:

Núi Hun có suối [...] ta nghe thay đàn huyền

Núi Hun có đá [...] ta lấy làm chiếu ngồi

Như vậy điệp ngữ dĩ [a] vi [b] hiểu là lấy [a] làm [b] hay là coi [a] như [b].

Watson dịch câu này thành:

Our springs and autumns are endless as heaven and earth.

Trên thực tế không thể lấy Trời Đất làm Xuân Thu như lời đầu lâu được: trời đất là không gian, xuân thu là thời gian. Nhưng lời đầu lâu nói không hẳn là sai vì trời đất thay đổi theo mùa, khiến nhìn trời đất thay đổi có thể đoán được thời gian. Hiểu như vậy thời cách vừa dịch vừa giảng của Watson, một dịch giả Nam Hoa Kinh và nhiều tác phẩm văn học Trung Quốc, không phải là sai.

Cách ghi thời gian như vậy là cách đám

người di tản vào Đào Nguyên tránh nạn Tần Thủy Hoàng ghi nhận thời gian trong áng thơ Đào Nguyên Ký của Đào Tiềm, người nhà Tấn, Trung Quốc:

Thảo vinh thức tiết hòa

Mộc suy tri phong lệ

Tuy vô ký lịch chí

Tứ thời tự thành tuế

dịch là:

Cỏ tươi biết tiết tốt trời

Cây vàng biết gió đến hồi lạnh căm

Chẳng dùng lịch cũ ghi năm

Bốn mùa một tuổi chẳng nhầm chẳng sai

Trong kinh Pháp Hoa, phẩm Thọ Lượng Như Lai, Phật thích Ca dùng hình ảnh không gian để biểu thị thời gian trải qua từ thuở Phật chứng quả Vô Thượng Chánh Giác như sau:

Này, thiện nam tử, ta thành Phật đến nay đã lâu đến số trăm ngàn vạn ức vô lượng vô biên kiếp rồi. Giả tỷ có người nghiền nát vô số năm trăm ngàn vạn ức thế giới ba ngàn này thành hột bụi, giả tỷ người ấy đi qua phương đông đặt một hột bụi ấy ở một nước, và cứ thế lần lượt đặt phương đông tất cả hạt bụi trong khắp vô số trăm ngàn vạn ức vô lượng vô biên nước. Này thiện nam tử, các ông nghĩ thế nào? Có ai suy nghĩ, tính toán, ước lượng được con số của toàn thể thế giới ấy không ?

Bồ Tát Di Lặc cùng đại chúng bạch Phật rằng:

Thế Tôn, không ai tính biết số thế giới vô lượng vô biên ấy được [...]

Phật bèn nói với đại chúng Bồ Tát rằng:

Các thiện nam tử, này ta nói rõ cho các ông nghe. Những thế giới ấy mà người kia đặt một hạt bụi, tất cả những hạt bụi ấy, mỗi hạt bụi ví như một kiếp, ta thành Phật từ ấy đến nay còn nhiều hơn số trăm ngàn vạn ức vô lượng vô biên ấỵ

Thiền sư Nhật bản Bạch Ẩn viết về thời gian đứng thẳng đơn giản như sau:

Mười phương thế giới thu vào một điểm hiện tiền; quá khứ hiện tại, vị lai tụ trong một niệm đương thời.

Có người hiểu lấy trời đất làm Xuân Thu

là coi không gian đồng nhất với thời gian. Wu Kuang Ming đưa ra hình ảnh không gian bốn chiều của Einstein làm thí dụ cho mối tương quan giữa trời đất và xuân thu của Trang Tử . Dầu ngày nay đã có nhiều phim ảnh giải thích không gian bốn chiều này, nhưng cũng còn quá trừu tượng với những người không có ý niệm về vật lý lý thuyết.

Đằng khác, theo ngôn ngữ giới nghiên cứu về tôn giáo, ý niệm thời gian đứng thẳng, temps vertical, nối liền những hình ảnh đã xẩy ra trong quá khứ với những hình ảnh sẽ tới trong tương lai tại hai địa điểm khác nhau về cùng một thời điểm ở cùng một địa điểm . Đó là hình ảnh Biến Hình trong Kinh Thánh, Luca 9:28-31:

²⁸các ông Phêro, Gioan và Giacôbê.²⁹ Đang lúc Người cầu nguyện, dung mạo người đổi khác, y phục Người trở nên trắng tinh chói loà. ³⁰Và kià, có hai nhân vật đàm đạo với người, đó là ông Môsê và Êlia. 31Hai vị hiện ra, rạng ngời vinh hiển, và nói về cuộc xuất hành Người sắp hoàn thành tại Giêrusalem.

Hai ông Môsê và Êlia là những nhân chứng của Cựu Ước, trước ngày chúa Giêsu đem ba môn đệ lên núi hàng ngàn năm. Câu truyện trao đổi giữa hai nhân chứng Cựu Ước với Chúa Giêsu là truyện sẽ xẩy ra trong tương lai tại thành Giêrusalem.

Như vậy, trong khoảng khắc tại núi Tabor, những hình ảnh hàng ngàn năm trước,biểu thị bởi hình ảnh hai nhà tiên tri tại Ai Cập, liên kết cùng với nhưng viễn ảnh sẽ xẩy trong tương lai tại Giêrusalem: thời gian và không gian đồng nhất, đó là thời gian đứng thẳng. Thời gian dó ở ngoài không gian thời gian khác biệt của chúng ta trên trái đất này.

Phải chăng thời gian đứng thẳng là thông số định nghiã vấn đề siêu hình trong cả ba tôn giáo: Đạo Giáo, Phật giáo cũng như Công Giáo?

Trở về cái vui của đầu lâu trong cõi chết, trong truyện của Trang Tử. Niềm vui này Trang Tử nhiều lần nhắc tới trong Nam Hoa Kinh, hoặc bằng ngụ ngôn, hoặc bằng trùng ngôn hoặc bằng chí ngôn. Dụ ngôn thường được nhắc nhở tới là truyện nàng Lệ Cơ trong thiên Tề Vật Luận mà Nguyễn Duy Cần dịch như sau:

Lệ Cơ, con gái của một vị phong nhân xứ  Ngại, gả cho vua nước Tần. Khi về nhà  chồng, lụy ướt dầm bâu. Kịp khi đến hoàng cung, cùng vua đồng sàng, nếm mùi sô  hoạn, rồi lại hối giọt lệ ngày xưa.

Rồi Trang Tử kết luận:

Ta biết đâu kẻ chết lại không hối hận vì mình đã mong được sống thêm?

Hiểu như vậy thì cái chết hiện hình trong chiếc đầu lâu bên đường của cái sống. Cái chết kề bên như trời che như đất chở, và hiện cái sống trải dài ngày này qua ngày khác, Xuân này sang Thu kia. Như vậy cái sống của ta kề bên cái chết, và thế thì sao còn ham sống, sao còn ghét chết?

Biết đâu chẳng đúng như lời đầu lâu nói với Trang Tử trong mộng: chết còn vui sướng hơn sống nữa. 

Thế là vượt ra ngoài câu truyện sống chết ngang nhau.

Tiếp đó Nam Hoa Kinh chép truyện thầy Liệt nói với đầu lâu:

Thầy Liệt đi chơi, ăn ở giữa đường, chợt thấy chiếc đầu lâu trăm tuổi, vạch cỏ bồng chỉ vào nó mà rằng:

- Chỉ tôi với bác là biết: ta chưa từng chết, chưa từng sống. Bác quả yên chăng? Tôi quả vui chăng?

Thế là quên hẳn cả cái sống cùng cái chết. Đó là về tới đạo. Đó là đạt được thuật chí lạc.

Đạt được chí lạc, về tới Đạo và quên hẳn cái sống và cái chết là hình ảnh của Trần Tung trong bài ngâm sau đây:

Phóng Cuồng Ngâm

Thiên địa diếu vong hề hà mang mang

Trượng phu ưu du hề phương ngoại phương

Hoặc cao cao hề vân chi sơn

Hoặc thâm thân hề thủy chi dương

Cơ tắc xan hề hòa la phạn

Khốn tắc miên hề hà hữu hương

Hứng thời xuy hề vô khổng địch

Tĩnh xứ phần hề giải thoát hương

Quyện tiểu phại hề hoan hỉ địa

Khát bão xuyết hề tiêu dao thang

Quy Sơn tác lân hề mục thủy cổ

Tạ tam đồng chu hề ca Thương Lương

Phỏng Tào Khê hề ấp Lữ Thị

Yết thạch đầu hề sài Lão Bàng

Lạc ngô lạc hề Bố Đại lạc

Cuồng ngô cùng hề Phổ hóa cuồng

Đốt đốt phù vân hề phú qúy

Hu hu quá khích hề niên quang

Hồ vi hề quan đồ hiểm trở

Phả nại hề thế thai viêm lương

Thâm tắc lệ hề thiểm tắc yết

Dụng tắc hành hề xả tắc tàng

Phóng tứ đại hề mạc bả trọc

Liễu nhất sinh hề hưu bôn mang

Thích ngã nguyện hề đắc ngã sở

Sinh tử tương bức hề ư ngã hà phương.

dịch là:

Phóng Cuồng Ngâm

Ngắm nhìn trời đất hề sao thênh thang

Chống gậy ngao du hề phương ngoài phương

Hoặc vời vợi hề mây đầu non

Hoặc thăm thẳm hề nước ngàn trùng

Đói thì ăn hề hòa la phạn

Mệt thì ngủ hề hà hữu hương

Gặp hứng hề thổi sáo không lỗ

Chốn tĩnh hề đốt giải thoát hương

Mỏi ta nghỉ hề đất hoan hỉ

Khát ta uống hề tiêu dao thang

Cùng hội Quy Sơn hề chăn trâu nước

Cùng thuyền Tạ Tam hề hát khúc Thương Lương

Thăm Tào Khê hề lậy Lữ Thị

Viếng thạch đầu hề bạn Lão Bàng

Vui hề niềm vui Bố Đại vui

Cuồng hề cái cuồng Phổ Hóa cuồng

Hỡi ôi mây nổi hề cảnh phú qúy

Ô hô năm tháng hề ngựa qua song

Nói chi hiểm trở đường mây

Đà quen hề ấm lạnh thói thường

Nông thì vén hề sâu thì lội

Dùng thì làm hề xả thì tàng

Buông hình hài hề không nắm giữ

Rồi một đời hề chẳng đi Hoang

Thỏa nguyện ta hề đúng chỗ ta

Sống chết ép dồn hề ta đâu ngại ngùng.

Trần Tung (1230-1291) là con trưởng Trần Liễu, anh ruột Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn. Khi ông qua đời, vua Trần Thánh Tông phong tước cho ông là Hưng Niên Vương. Trong ba cuộc chinh chiến chống quân Nguyên, ông đều góp công lớn. Khi giặc tan, ông không tham dự việc triều chính. Ông theo học thiền sư Tiêu Dao cuối đời nhà Lý, sau đó ông theo học thiền sư Tức Lự. Ông học Phật và học cả Lão, nhưng suốt đời không xuất gia. Ông để lại bộ Thượng Sĩ Ngữ Lục.

Phóng Cuồng Ngâm là một trong những áng thơ đậm mầu Thiền và sắc Đạo. Bốn câu mở đầu mở ra cảnh tiêu dao khoảng khoát mà người đọc thơ thường gặp trong thơ Việt Âm. Từ câu thứ năm tới câu thứ mười sáu, mỗi câu dường như một hình ảnh rút từ sách Nam Hoa Kinh hay từ kinh sách Thiền Tông. Lần lượt thi liệu trong sáu câu đầu là những hoạt động thông thường trong đời sống hàng ngày. Đói ăn, khát uống, mệt ngủ, mỏi nghỉ, vui thổi sáo, tĩnh niệm hương. Nhưng hòa la phạn chẳng phải là cơm mà là tiếng phiên âm chữ phạn pravarana, nghĩa là lời sám hối vào dịp cuối khóa hạ; hà hữu hương chẳng phải câu hỏi làng nơi đâu mà là thuật ngữ Đạo học chỉ cõi Đạo; hoan hỉ địa là chốn nào chẳng ai hay, vì đó là hạnh Bồ Tát cần đạt tới để lợi tha; giải thoát hương, theo sách Lục Tổ Bảo Đàn là trạng huống tự tâm không vướng mắc bất kỳ nơi chốn nào, không niêm điều thiện không niệm điều ác; sáo không lỗ chưa từng có ai được thưởng thức, bởi đó là hình ảnh rút từ thơ Ngu Tập gửi Trừng Trạm Đường:

Kỳ đáo Tây Trúc vô khổng địch

Xuy thành động địa thái bình ca.

dịch là:

Từ tới Tây Trúc sáo không lỗ

Khúc Thái Bình rung đất động trời.

Còn tiêu dao thang chẳng ai từng được uống, bởi tiêu dao là hình ảnh chữ tự do Trang Tử bàn tới trong chương mở đầu sách Nam Hoa Kinh.

Sáu câu tiếp theo, Trần Tung lần lượt nói tới truyện làm láng giềng với Quy Sơn chăn trâu nước, chung thuyền cùng Tạ Tam hát khúc Thương Lương, về chùa Tào Khê lậy Lục Tổ, tới Thạch đầu thăm Lão Bàng, vui niềm vui Bố Đại, cuồng cái cuồng Phổ Hóa.

Thiền sư Quy Sơn, tên thật là Triệu Linh Hựu (771-853), thuộc thế hệ thứ ba dòng Thiền Tông Tào Khê, cùng đồ đệ là Tuệ Tĩnh tức Ngưỡng Sơn lập ra phái Quy Ngưỡng. Tào Khê là một địa danh thuộc Thiều Châu, có chuà Bảo Lâm xây từ đời nhà Đường, nơi Lục Tổ Huệ Năng (?-713) người họ Lữ đất Lĩnh Nam, được Ngũ Tổ Hoãng Nhẫn Trao y bát.

Tạ Tam là một nhân vật đến nay chưa ai rõ tông tích, Thương Lương là tên một khúc sông Hán Thủy. Khúc Thương Lương chép trong sách Mạnh Tử, thiên Ly Lâu, là một khúc hát có câu quen thuộc:

Nước Thương Lang trong ta giặt giải mũ.

Nước Thương Lang đục ta rửa chân.

Nên có thể nghĩ rằng Tạ Tam là người cùng hội cùng thuyền với Trần Tung trước cửa Khổng.

Bốn nhân vật Thạch Đầu, Lão Bàng, Bố Đại và Phổ Hóa, là bốn nhân vật tiêu biểu cho những triết giả Phật học. Thạch Đầu là tên hiệu của thiền sư Hy Thiên (700-790) dựng am trên núi Hành Sơn. Lão Bàng, tức cư sĩ Bàng Uẩn , tác giả sách Đạo Nguyên vốn là nhà nho, sau theo học Phật. Thoại kể rằng khi ngộ đạo, Lão Bàng mang hết của cải ném xuống hồ Động Đình, có người hỏi sao không mang của ra bố thí, thì Lão Bàng trả lời: ta từng lụy về bố thí, nên nay đem của mà dìm đi. Bố Đại là một vị hòa thượng, hàng ngày mang túi vải đi hành khất, rồi đem chia cho con trẻ. Phổ Hóa là một thiền sư ngông cuồng cổ quái trong Thiền Tông Trung Quốc. Hàng ngày sư ra chợ đánh mõ rao: Sớm mai đánh mõ, đầu hôm đánh mõ. Một hôm ông đánh mõ rao là mình sắp chết. Thiền sư Lâm Tế đem cho một cỗ áo quan. Sư đánh mõ mời làng xóm ra xem sư chết ở cửa Đông. Nhưng sư không chết, hẹn tiếp hôm sau ở cửa Tây, sư vẫn không chết, rồi cửa Nam, tới cửa Bắc. Đúng ngày thứ tư, sư đánh mõ, vào nằm trong áo quan, đậy nắp lại. Thiên hạ tới mở nắp áo quan ra thì không thấy sư đâu nữa, chỉ nghe tiếng mõ mỗi lúc một xa

Điểm đáng chú ý là hành động của ba nhân vật nhắc trên đây biểu thị hình ảnh nhiều câu trong Nam Hoa Kinh.

Lão bàng không mang của ra bố thí mà mang dìm xuống hồ phải chăng là thuận với một câu trong chương Đại Tông Sư:

quên người để hòa theo Đạo riêng của mình.

Truyện Bố Đại đi hành khất rồi mang của Bố thí chia cho con nít là hành động biểu thị cho câu chép trong chương Ứng Đế Vương:

Nhận mọi thứ thụ lãnh từ trời mà chẳng giữ gì riêng cho mình.

Câu truyện cuồng của Phổ Hóa cũng nhắc lại một đoạn trong chương Đại Tông Sư:

Tưởng rằng sẽ hóa biết đâu rồi không hóa.

Tưởng là sẽ không hóa biết đâu là mình đã hóa ...Sắp đặt sẳn sàng rồi mà quên mất sự sinh hóa mới vào được cõi trời vắng lặng.

Hình ảnh này phải chăng có liên quan tới những triết thuyết bên trời Tây, đứng trước cái chết, đẩy hiện tại vào quá khứ hay buộc hiện tại vào tương lai, là điều để cho những nhà nghiên cứu triết học đối chiếu giải đáp.

Trong mười câu cuối bài Phóng Cuồng Ngâm, Trần Tung luận giải về nghịch lý khéo nuôi cái sống là khéo liệu lo cái chết mà Trang Tử nhiều lần đề cập tới trong Nam Hoa Kinh. Trần Tung nhắc tới lời Trang Tử viết trong chương Thu Thủy: cuộc sống muôn vật ngắn ngủi như bóng ngựa qua khe cửa. Ý niệm coi hoạn đồ là hiểm trở là câu truyện Trang Tử từ chối ra làm quan mà chỉ muốn sống kiếp rùa lê đuôi trong bùn bến sông Bộc. Hai câu kế tiếp Trần Tung cho thấy nếp sống dửng dưng trước đổi thay thời thế.

Bốn câu kết luận bài ngâm là kinh nghiệm sống buông bỏ của Trần Tung: chẳng nắm giữ cả hình hài ắt thỏa nguyện, không còn bị lẽ sống chết bức bách.

 HUONGXUAN2016: Đi trước hay đi trở lại, Hoa Hướng Dương viết về bí mật chương trình du hành trong thời gian...

			HUONGXUAN2016: Đi trước hay đi trở lại, Hoa Hướng D...
			View on huongxuan2016.blog...

Caroline Thanh Hương: Tại sao Tản Đà viết "Bởi ông hay quá, ông không đỗ / Không đỗ ông càng tốt bộ ngông”.(Tự trào)

			Caroline Thanh Hương: Tại sao Tản Đà viết "Bởi ...
			View on catbuicarolineth.blog...

Tại sao Tản Đà viết "Bởi ông hay quá, ông không đỗ / Không đỗ ông càng tốt bộ ngông”.(Tự trào)

Kính gửi quý anh chị 2 bài sưu tầm nói về Tản Đà rất hay nhưng rất dài.

Qua bài tiểu luận ở phần 2 của tác giả Đỗ Ngọc Thạch, chúng ta sẽ đọc thấy nhiều phân tích và những bài trường thi của ông.

Văn chương thời xưa còn lưu lại đến ngày hôm nay, đó cũng là do lòng ngưỡng mộ nhân tài của người đời sau.

Đời xưa, việc thi cử không có tiêu chuẩn nào để chấm thi đỗ hay thi rớt. Việc được điểm cao hay thấp, thì chỉ là chuyện hên xui hay học tài thi mệnh...

Nếu đất nước nào biết trọng dụng nhân tài, thì cho dù họ mang quốc tịch nào, gốc gác ra sao, nhân tài đó luôn có 1 chỗ đứng, đó là nước Mỹ, một trong những lý do đưa nước này đến chỗ giàu và mạnh.

Caroline Thanh Hương

Non Tản Sông Đà.

-Nước non nặng một lời thề,

Nước đi đi mãi không về cùng non.

Nhớ lời “nguyện nước thề non”,

Nước đi chưa lại, non còn đứng không.

-Non cao những ngóng cùng trông,

Suối khô dòng lệ chờ mong tháng ngày.

Xương mai một nắm hao gầy,

Tóc mây một mái đã dầy tuyết sương.

Trời tây ngả bóng tà dương,

Càng phơi vẻ ngọc nét vàng phôi pha.

Non cao tuổi vẫn chưa già

Non thời nhớ nước, nước mà quên non.

Dù cho sông cạn đá mòn,

Còn non, còn nước, hãy còn thề xưa.

-Non xanh đã biết hay chưa?

Nước đi ra bể lại mưa về nguồn.

Nước non hội ngộ còn luôn

Bảo cho non chớ có buồn làm chi.

Nước kia dù hãy còn đi

Ngàn dâu xanh tốt non thì cứ vui.

-Nghìn năm giao ước kết đôi,

Non non nước nước không nguôi lời thề!

(1920)

Hiện Sinh
và
Cái Chết
Đời Đáng Chán Hay Không Đáng Chán - Tản Đà

Trong bài Thăm Mả Cũ Bên Đường, viết năm 1925, Tản Đà nghĩ rằng người nằm trong mả hoặc thủa trước là kẻ cung đao, hoặc là kẻ văn chương, hay là khách hồng nhan hay là khách phong lưu, hay là bậc tài danh. Mỗi người có một cái chết hoặc vì hòn đạn mũi tên hoặc lạc đường nơi hội công danh, hoặc bởi trời đất ghen mà lưu lạc, hay bởi ma thiêng nước độc mà bỏ mình, hay vì hờn duyên tủi phận mà chôn mối tình nơi đất khách.

Thẩy cùng về tới cái chết, quê hương thật của con người.

Ba chữ quê hương thật gợi cho người đọc

thơ truyện sau đây của Trang Tử:

Thầy Tang Hộ, thầy Mạnh tử Phản và thầy Câm Trương, ba người [...] làm bạn với nhau.

Rồi thầy Tang Hộ chết. Chưa chôn ...[ Hai người bạn] kẻ sắp khúc, kẻ gẩy đàn họa nhau mà hát:

Này hỡi Tang Hộ ơi!

Này hỡi Tang hộ ơi!

Anh đã trở về đời thật của anh rồi!

Mà chúng tôi vẫn làm người!

Hỡi ơi!

Năm hình ảnh người nằm dưới mồ hoang bên đường dường như không khác hình ảnh những người Tản Đà gợi ra trong bài Cảm Thu Tiễn Thu, ông viết trước đó trước đó bốn năm:

Cảm Thu Tiễn Thu

Từ vào thu đến nay:

Gió thu hiu hắt,

Sương thu lạnh

Trăng thu bạch

Khói thu xây thành.

Lá thu rơi rụng đầu ghềnh

Sông thu đưa lá bao ngành biệt ly

Nhạn về én lại bay đi

Đêm thì vượn hót ngày thì ve ngâm

Lá sen tàn tạ trong đầm

Nặng mang giọt lệ âm thầm khóc hoa.

Sắc đâu nhuộm ố quan hà

Cỏ vàng cây đỏ bóng tà tà dương.

Nào người cố lý tha hương,

Cảm thu ai có tư lường hỡi ai!

Nào những ai:

Sinh trưởng nơi khuê các

Khuya sớm phận nữ nhi,

Song the ngày tháng thoi đi,

Vương tơ ngắm nhện lỡ thì thương hoa.

Nào những ai

Tha phương khách thổ

Hải giác thiên nha

Ruột tầm héo, tóc sương pha

Gốc phần trạnh tưởng quê nhà đòi cơn.

Nào những ai

Cù lao báo đức

Sinh dưỡng đền ơn

Kinh sương nghĩ nỗi mền đơn

Giầu sang bất nghĩa còn hơn nghèo hèn.

Nào những ai

Tóc xanh mây cuốn

Má đỏ hoa ghen

Làng chơi duyên đã hết duyên

Khúc sông trăng giãi con thuyền chơi vơi!

Nào những ai:

Dọc ngang trời rộng

Vùng vẫy bể khơi

Đội trời đạp đất ở đời

Sa cơ thất thế quê người chiếc thân.

Nào những ai:

Kê vàng tỉnh mộng

Tóc bạc thương thân

Vèo trông lá rụng đầy sân

Công danh phù thế có ngần ấy thôi.

Thôi nghĩ cho:

Thu tự trời

Cảm tự người

Người đời ai cảm ta không biết

Ta cảm thay ai viết mấy lời.

Thôi thời:

Cùng thu tạm biệt

Thu hãy tạm lui

Chỉ để khách đa tình đa cảm

Một mình thay cảm những ai ai!

(Hữu Thanh, 1921)

Tản Đà cảm thu thay cho sáu người: một là những người con gái quá lứa lỡ thì, hai là những kẻ lưu lạc quê người, ba là những kẻ chạy theo giầu sang quên đường báo đức cù lao, bốn là những kỳ nữ về già như cảnh cầm thủ bến Tầm Dương, năm là những kẻ dọc ngang trời đất, sáu là những kẻ tỉnh giấc kê vàng.

Không gian lần lượt là chốn khuê các, hay nơi hải giác thiên nha, hay khúc sông trăng giãi, hay trời rộng bể khơi, hay trước sân lá rụng, gặp buổi già thu, và thời gian biểu hiện mái đầu nhuốm sương: thu đi mà thấy như bản thân mình sắp vào đông giá lạnh.

Ý thơ tách khỏi lời Trang Tử:

dĩ thiên địa vi xuân thu.

Xuân thu trong bài thơ này nhuộm trắng mái tóc, làm mòn mỏi tấm thân người thơ.

Đối chiếu hai bài Thăm Mả Cũ Bên Đường và Cảm Thu Tiễn Thu với bài Văn Tế Thập Loại Chúng Sinh, cho thấy Tản Đà và

Nguyễn Du dùng chung một hình ảnh.

Trong Văn Tế Thập Loại Chúng Sinh có hình ảnh những người đàn bà trong giới bán nguyệt buôn hoa; trong Thăm Mả Cũ Bên Đường hình ảnh đó là bậc nữ lưu tài danh giận duyên tủi phận; trong Cảm Thu Tiễn Thu hình ảnh đó là người từng một thời tóc xanh mây cuốn nay đến lúc duyên đã hết duyên. Với những hình ảnh dó, Nguyễn Du viết Long Thành Cầm Giả Ca, một áng thơ dài năm mươi câu, kể lại hai lần gặp gỡ giữa tác giả với một tay đàn xuất sắc triều Lê. Lần đầu khi nàng đang nổi danh và Nguyễn Du còn là một chân học trò và lần thứ hai ngày Nguyễn Du ghé Thăng Long trên đường đi sứ sang triều Thanh và nàng dã vào kỳ mãn chiều xế bóng. Xa hơn nữa là hình ảnh của nàng Kiều, mà các nhà nghiên cứu văn học đồng ý là Nguyễn Du dùng để ký thác tâm sự riêng của mình.

Với Tản Đà, hình ảnh một khách tài danh tiêu biểu qua bóng dáng nàng kiều nữ đất Hàm Mô, gần bên Tầm Dương dương như cũng là hình ảnh người cùng Tản Đà nhiêu phen tâm sự. Tản Đà ghi lại câu truyện tâm sự trong bài hát nói nổi danh, từng ghi điã nhựa từ ngoài nửa thế kỷ trước. Đó là bài

Đời Đáng Chán

Mưỡu

Người đời thử ngẫm mà hay

Trăm năm là ngắn một ngày dài ghê

Còn ai ai tỉnh ai mê

Những ai thiên cổ đi về những đâu.

Nói

Đời đáng chán hay không đáng chán

Cất chén quỳnh riêng hỏi bạn tri âm.

Giá khuynh thành nhất tiếu thiên câm

Mắt xanh trắng đổi nhầm bao khách tục

Giang hà nhật hạ giai nhân trọc

Thiên địa lô trung thực hữu tình

Đón đưa ai gió lá chim cành,

Kiếp nhân thế phù sinh là thế thế.

Khách phù thế chưa dứt câu phù thế

Người phong lưu càng đượm vẻ phong lưu.

Bức khăn hồng nâng đỡ hạt châu,

Truyện kim cổ một vài câu phải trái.

Châu Nam Hải thuyền chìm sông Thúy Ái

Sóng Tiền Đường cỏ áy bến Ô Giang

Ngẫm nghìn xưa ai tài hoa, ai tiết liệt, ai đài trang,

Cùng một kiếp mơ màng trong vũ trụ

Đời đáng chán biết thôi là đủ

Sự chán đời xin nhủ tri âm

Nên chăng nghĩ lại chẳng nhầm.

>

Theo Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề, tác giả Việt Nam Ca Trù Biên Khảo, thì nhân khi tác giả tâm sự cùng một ca nữ lịch duyệt cảm khái mà làm ra bài hát này.

Tác giả hỏi giai nhân ở đời đáng chán hay không dáng chán? Nghĩ như nàng thực là một nụ cười đáng giá ngàn vàng, nhẽ ra cũng như ai ra vào lầu son gác tía, được chiều chuộng nâng niu mới phải. Thế mà cái kiếp yên hoa đày đọa, nay mắt xanh mai mắt trắng, đã phải nhìn bao tục tử ngu phu. Than ôi, nước sông biển ngày một cạn xiết nên hết thẩy đều đục, trong cái lò trời đất này ai là kẻ có tình. Vì cõi đời tham danh trục lợi, không có tri âm, nên nàng phải buổi sớm đón chim nam bắc, chiều đưa gió vãng lai, caí kiếp phù sinh là thế, có đáng chán không.

Người ca nữ ngồi nghe má ửng hồng, trông càng đẹp, cảm thương thân thế, nước mắt tràn ra như mưa. Nàng vội rút khăn lục lau nước mắt, rồi nức nở phân trần:

Tri âm nói rất phải. Kể ra ở đời thực đáng chán, nhưng không riêng gì trong đám yên hoa mới phong trần mệnh bạc. Kìa những người tiết liệt đài trang lịch sử như Mỵ Châu, Phan Thị Thuấn, Tây Thi, Ngu Cơ, rồi thân thế cũng chỉ là một giấc mơ màng trong vũ trụ. Dám mong tri âm nghĩ lại có phải thế không?

Đó là phụ chú của hai tác giả tập Việt Nam Ca Trù Biên Khảo về bài hát nói trên đây.

Đọc kỹ bài hát nói của Tản Đà, người đọc thấy như bài ca nằm trong dòng thi văn nói về chuyện sống chết, nhưng theo một chiều hướng khác hẳn chiều hướng thông thường trong các dòng văn học tôn giáo.

Ngay trong bốn câu mưỡu, tác giả dường như không muốn bàn tới việc trước cái sinh, không bàn tới việc sau cái chết. Điều mà tác giả muốn nói tới là khoảng giữa hơi thở đầu tiên hít vào và hơi thở cuối cùng hắt ra. Một ngày thật dài, trăm năm trọn kiếp thật ngắn. Thời gian đó là tỉnh hay là mê? Châu mơ làm bướm hay bướm mơ làm Châu?

Phải chăng tác giả muốn nói tới câu truyện trong kiếp sống hiện tiền, câu truyện hiện sinh?

Câu hỏi là:

Đời đáng chán hay không đáng chán?

Về câu hỏi đó Albert Camus (1913-1960)

viết trong cảo luận Le Mythe de Sisyphe, xuất bản năm 1942, như sau:

tout commence dans cette lassitude teintée détonnement. Commence, ceci est important. La lassitude est à la fin des actes dune vie machinale, mais elle inaugure en même temps le mouvement de la conscience. Elle léveille et elle provoque la suite. La suite, cest le retour inconscient dans la chaine, ou cest léveil dé’étonnement.

Trong bài diễn văn vinh danh Albert Camus, John Cruickshank đọc ngày 19 tháng giêng năm 1960 tại Institut Francais, Luân Đôn, diễn giả đưa ra những nhận xét sau đây về hình ảnh con người hiện sinh đối mặt với cái phi lý của cuộc sống. Một là con người hiện sinh chợt thấy thời gian trôi chẩy qua cái suy nhược trên thân xác; thấy cái trường tồn của thiên nhiên như diễu cợt cái phù du của kiếp người; thấy khoảng cách giữa ta và tha như không cách nào thu ngắn lại nổi; thấy xa lạ ngay cả vơi bản thân khi nhìn bóng mình trong gương hay hình mình trong tấm ảnh. Sau cùng là nỗi bận tâm về cái phi lý của cái chết.

Nhìn ra tác dụng của thời gian trên bản thân, cũng như nhìn ra cái phù du của cuộc sống, dường như là những điều Tản Đà gửi gắm trong bài Cảm Thu Tiễn Thu trên đây. Thấy cái trường tồn của sự vật diễu cợt cái vô thường của kiếp người; thấy xa lạ với người chung quanh cũng như chính hình ảnh của

mình là ý thơ Tản Đà trong bài:

Nói Truyện Với Ảnh

Người đâu cũng giống đa tình,

Ngỡ là ai, lại là mình với ta.

Mình với ta dẫu hai mà một

Ta với mình tuy một mà hai.

Năm nay mình mới ra đời,

Mà ta ra trước đã ngoài đôi mươi.

Cuộc nhân thế câu cười tiếng khóc,

Nghề sinh nhai lối dọc đường ngang.

Đầu xanh ai điểm hơi sương,

Những e cùng thẹn, những thương cùng sầu.

Đôi ta vốn cùng nhau một tướng,

Lạ cho mình sung sướng như tiên,

Phong tư tài mạo thiên nhiên,

Không thương không sợ, không phiền không lo.

Xuân bất tận trời cho có mãi,

Mảnh gương trong đứng lại với tình.

Trăm năm ta lánh cõi trần,

Nghìn năm mình giữ tinh thần chớ phai.

Lẽ cùng kỳ phi lý của cái chết, theo Albert Camus, trong Le Mythe de Sisyphe như sau:

Qui de la terre ou du soleil tourne autour de lautre, cela est profondément indifférent. Pour tout dire, cest une question futile. En revanche, je vois que beaucoup de gens meurent parce quil estiment que la vie ne vaut pas la peine dêtre vécue. Jen vois dautres qui se font paradoxalement tuer pour des idéQui de la terre ou du soleil tourne autour de l’autre, cela

Hai hình ảnh cái chết như Albert Camus hình dung ra trên đây dường như tương đồng với hình ảnh cái chết của bốn vị nữ lưu tiết liệt đài trang mà người ca nữ bày ra trong bài hát nói Đời Đáng Chán Hay Không Đáng chán.

Trở lại bài ca trù nói trên, sau khi nêu câu hỏi đó với giai nhân, trong tám câu kế tiếp Tản Đà ca tụng thanh sắc của người ca nữ và tiếc cho nàng sa vòng tài mệnh tương đố. Dường như cũng trong tám câu đó, Tản Đà đồng nhất số mệnh của mình cùng số mệnh người ca nữ, vốn tài cao mà lận đận chốn hàng văn chợ chữ.

Trả lời Tản Đà, người ca nữ dẫn bốn điển, hai điển trích từ sử Việt Nam, hai điển từ sử Trung Quốc. Điến thứ nhất tóm tắt trong ba chữ Châu Nam Hải, trích từ truyện Mỵ Châu Trọng Thủy, chép trong Cổ Loa Ký Sự cũng như trong Lĩnh Nam Chích Quái. Truyện tóm tắt như sau:

Thục Phán thâu dược nước Văn Lang, đổi quốc hiệu ra Âu Lạc, Xưng là An Dương Vương, rời kinh dô về Phong Khê, nay là làng Cổ Loa, Huyện Đông Anh, khởi công xây Loa Thành. Lúc đầu việc xây cất gặp nhiều khó khăn, sau được thần Kim Quy, nổi lên hiến kế, việc mới thành. Thần còn dâng vua một chiếc móng là máy nỏ thần có sức công phá một phát giết hàng ngàn tên giặc.

Thủa đó, vua nước Triệu, là Triệu Đà ở Phiên

Ngung, ỷ thế mạnh mang quân xâm lấn núớc Âu Lạc. Chỉ sau ba phát tên thần quân Triệu chết hàng vạn. Vua Triệu phải xin hòa, sai con trai là Trọng Thủy sang nước Âu Lạc làm con tin. Vua Thục Phán tin lời, gả công chúa Mỵ Châu cho Trọng Thủy. Trọng Thủy dỗ Mỵ Nương cho xem trộm nỏ thần, rồi ngầm làm một lẫy giả thay lẫy vuốt rùa. Rồi nối dối là về phương Bắc thăm nhà. Ngày lên đườngTrọng Thủy nói với vợ rằng:

- Tình vợ chồng là nặng, ta nay ngược về Bắc thăm cha, nếu như đến lúc hai nước bất hòa làm sao ta tìm lại được nàng, lấy gì làm dấu?

Mỵ Châu đáp:

- Thiếp có áo lông ngỗng, thường mặc, nếu gặp cảnh loạn lạc, đi đến đâu sẽ rút lông mà rắc ở ngã ba đường để là dấu, như vậy may có thể cứu được nhau.

Trọng Thủy về đến nước, Triệu đà cất quân đánh nước Âu Lạc. Quân đến chân thành vua Thục Phán lấy nỏ ra thần bắn, thì nỏ không còn công hiệu, kéo theo công chúa Mỵ Châu lên ngựa chạy trốn.Trọng Thủy xua quân theo dấu lông ngỗng mà đuổi. Vua Thục Phán chạy đến núi Mộ Trạch gần biển Nam Hải thi gặp thần Kim Quy. Nhà vua cầu thần giúp

đỡ. Thần Kim Quy bảo:

- Kẻ ngồi sau ngựa chính là giặc đấy!

Vua Thục Phán rút gươm chém. Nàng vội chắp tay khấn trời đất:

- Ta không hề phụ cha, chỉ một niềm thương chồng. Nay chết đi xin hóa làm châu ngọc,

tỏ lòng trong sáng dể rửa hận.

Mỵ Châu chết ở bờ biển. Thần Kim Quy rẽ nước dẫn vua Thục Phán xuống lòng biển.

Máu Mỵ Châu trôi xuống biển Nam Hải, trai biển ăn được máu đó đều sinh ngọc qúy. Quân Triệu kéo tới không thấy dấu vết vua Thục Phán, chỉ thấy xác Mỵ Châu. Trọng Thủy ôm xác Mỵ Châu về táng tại Loa Thành. Trọng Thủy thương tiếc Mỵ Châu vô cùng, nhìn đâu cũng thấy bóng dáng nàng. Một hôm nhìn trong lòng giếng thấy bóng Mỵ Châu, Trong Thủy lao đầu xuống giếng mà chết.

Người dời sau, mò được ngọc trai biển đông, lấy nước giếng này mà rửa thì ngọc thêm phần trong sáng.

Điển thứ hai gồm trong bốn chữ thuyền chìm sông Thúy Ái. Điển này rút từ sách

Đại Nam Nhất Thống Chí.

Nguyên Phan Thị Thuấn, quê tại làng Trảo Nha, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh, là vợ lẽ quan Quán Tiền Trạch Đội Ngô Cảnh Hoàn. Năm Bính Ngọ, quân Tây Sơn kéo đến Thăng Long, Hoàn đem quân ra chống cự, bị thua chết ở bến Thúy Ái, sông Nhị Hà. Quân lính chạy về báo tin, nàng không hề tỏ ý thương xót. Họ hàng đến hỏi thăm, nàng nói:

- Chết vì việc nước là xứng đáng, việc gì phải thương xót.

Hôm sau nàng cùng người nhà ra bến Thúy Ái, chỗ chồng tử trận, bày đồ cúng tế. Xong việc, nàng bảo người nhà:

- Khi tôi chết đừng có thu táng, để cho hình hài được theo chồng chìm ở đáy sông này. Ấy là sở nguyện của tôi.

Nói rồi ngồi thuyền bơi ra giữa dòng sông, đục thuyền chìm tự vẫn chết.

Điển thứ ba là Sóng Tiền Đường, rút từ sử Trung Quốc.

Sông Tiền Đường có khúc chẩy qua tỉnh Triết Giang, Trung Quốc. Đời Xuân Thu, có nàng Tây Thi đẹp nhất thiên hạ, vua nước Việt là Câu Tiễn sai quan Đại Phu Phạm Lãi đưa 100 nén vàng mua nàng dâng cho vua Phù Sai nước Ngô. Vua Phù Sai phong Tây Thi làm phu nhân, xây đài Cô Tô cho nàng, nàng muốn gì vua cũng chiều theo. Vua say mê nàng bỏ bê việc triều chính. Sau Câu Tiễn Phá được quân Ngô, Tây Thi bị bắt đưa về nước Việt. Vợ Câu Tiễn trông thấy sai bỏ rọ quẳng xuống sông Tiền Đường.Ngày nay sóng sông Tiền Đường cao như núi, người đời nói đấy là oan hồn Tây Thi kết lại tạo ra lớp lớp sóng gào.

Điển thư tư là cỏ áy bến Ô Giang cũng trích từ sử Trung Quốc.

Bến Ô Giang thuộc Hòa Huyện tỉnh An Huy.

Cuối đời nhà Tần, Ngu Cơ là vợ Hạng Vũ, nhan sắc nghiêng thành nghiêng nước, lại có tài đánh kiếm. Khi Hạng Vũ trúng kế Hàn Tín bị vây khốn tại Cai Hạ, Ngu Cơ biết thế cùng, đâm cổ tự vẫn để Hạng Vũ khỏi vướng bận. Hạng Vũ dùng gươm đào đất chôn nàng bên bờ sông Ô Giang. Sau đó chỗ mả nàng mọc đầy cỏ thơm, người đời gọi là cỏ Ngu Mỹ Nhân.

Không thiếu gì lời hình dung bốn cái chết trên đây. Có thể đó là định mệnh khe khắt, có thể đó là tiền oan nghiệp chướng, v.v... Nhưng để hợp với mạch văn đời đáng chán hay không đáng chán, dường như bốn cái chết trên đây thẩy là cùng kỳ phi lý.

Người ca nữ kết luận: biết đời đáng chán là đủ, và khuyến khích tri âm nghĩ lại câu truyện chán đời kẻo nhầm.

Phải chăng nhắn nhủ tri âm như trên, người ca nữ đã nhìn thấy là đối mặt với cái phi lý của đời sống thường biến con người thành kẻ dấy loạn, đôi khi đưa tới việc tự sát, như người ta thường thấy sau đó hai chục năm sau, trong thời kỳ phong trào hiện sinh lan tràn tại Tây Âu, sau thế chiến thứ hai ?

Ý muốn từ giã trần thế cũng đã có lần biểu lộ trong thơ Tản Đà:

Muốn Làm Thằng Cuội

Đêm thu buồn lắm chị Hằng ơi

Trần thế em nay chán nửa rồi

Cung quế đã ai ngồi đó chửa

Cành đa xin chị nhắc lên chơi

Có bầu có bạn can chi tủi

Cùng gió cùng trăng thế mới vui

Rồi cứ năm năm rằm tháng tám

Tựa nhau trông xuống thế gian cười.

Phải chăng cái cảnh ở thế giới bên kia, theo Tản Đà qua bài thơ trên đây, với chị Hằng dường như vui hơn ở cõi thế gian này. Ý tưởng đó phải chăng như rất gần với hình ảnh bên kia cái chết của Trang Tử?

Tản Đà không tự sát, nhưng dường như Tản Đà cũng từng là một nhân vật dấy loạn trong giới văn học tại Việt Nam trong hai thập niên trước thế chiến thứ hai. Tản Đà dấy loạn qua những bộc lộ về con người thật của ông trong thơ văn. Điều đó đã khiến Phạm Quỳnh thốt ra lời thống trách:

Người ta phi người cuồng, không ai dám trần truồng mà đi ngoài phố. Nhà làm sách cũng vậy, không ai đem thân thế mình mà làm truyện cho người đời xem.

Nhưng theo H.J. Blackham, thì đối với Kierkegaard (1813-1855) và Nietzche (1844-1900), hai người khơi nguồn cho phong trào hiện sinh, thì triết gia là người tiêu biểu cho thời đại của mình, là người đề ra những vấn đề trung thực mà chính mình đang đối mặt trong đời sống thực hàng ngày.

Tản Đà không viết về thuyết hiện sinh, Tản

Đà sống theo nếp hiện sinh vốn có từ ngàn xưa.

Một trong nét sinh hoạt đó là cái say của Tản Đà.

Tiếp lời Lý Bạch trong bài Trương Tiến Tửu:

Cổ lai thánh hiền giai tịch mịch

Duy hữu ẩm giả lưu kỳ danh

dịch là

Cổ nhân thánh hiền nay nào thấy

Lưu danh chỉ có gã cuồng say

Tản Đà uống say để lại cho đời sau cả chục bài thơ say, bài sau đây là bài tiêu biểu cho cái say của Tản Đà. Bài thơ bàng bạc sắc Đạo, và không xa nẻo hiện sinh:

Thơ Rượu

Đời người như giấc chiêm bao

Nghìn xưa đã mấy ai nào trăm năm

Một đoàn lao lực lao tâm

Qúy chi chữ thọ mà lăm sống nhiều

Có tiền chưa dễ mà tiêu

Ham danh lắm kẻ như diều đứt dây

Thương ai cho bận lòng đây

Cho vơi hũ rượu cho đầy túi thơ

Cảnh đời gió gió mưa mưa

Buồn trông ta phải say sưa nỗi buồn

Rượu say thơ lại khơi nguồn

Nên thơ rượu cũng thêm ngọn giọng tình

Rượu thơ mình lại với mình

Khi say quên cả cái hình phù du

Trăm năm thơ túi rượu vò

Nghìn năm thi sĩ tửu đồ là ai.

Cái say của Tản Đà trong bài trên đây, hay trong nhiều bài khác gợi cho người đọc hình ảnh cái say của Trang Tử trong đoạn, quen gọi là Trụy Xa, sách Nam Hoa Kinh và Nguyễn Duy Cần dịch ra như sau:

Người say rượu té xe, tuy mang tật mà không chết. Gân cốt thì giống như mọi người, mà bị hại thì sao lại khác mọi người? Là vì nó giữ toàn được cái thần của nó. Lên xe cũng không biết, té xe cũng không hay: Tử, Sinh, Kinh, Cụ không sao vào được trong lòng. Cho nên, dù có chống lại với vật mà không biết sợ. Đó là kẻ đã hoà với rượu mà đã được thế, huống chi là kẻ hoà được với Đạo.

Caroline Thanh Hương: Lạc Thuỷ Đỗ Quý Bái và bạn hữu hoạ thơ cụ Tản Đà Vịnh Bức Dư Đồ Rách và những bài sưu tầm về Tản Đà. Caroline Thanh Hương: Lạc Thuỷ Đỗ Quý Bái và bạn ... GIỚI TRẺ BỒI Đây tấm dư đồ ngó lại coi Bao nhiêu biến đổi đáng vui cười?    Tổ tiên chung sức tô thêm vững Con cháu tranh giành phá đến tơi Cắt xén biên ... Tiểu luận Tản Đà - Thi Sĩ Của Hai Thế Kỷ Đỗ Ngọc Thạch Trong bài Cung chiêu anh hồn Tản Đà in ở đầu cuốn Thi Nhân Việt Nam của Hoài Thanh - Hoài Chân, có đoạn: “…Tiên sinh đã dạo những bản đàn mở đầu cho một cuộc hòa nhạc tân kỳ đương sắp sửa... với chúng tôi, tiên sinh vẫn là một bậc đàn anh... Tiên sinh còn giữ được của thời trước cái phong thái vững vàng, cái cốt cách ung dung... Tiên sinh đã đi qua giữa cái hỗn độn của xã hội Việt Nam đầu thế kỷ 20 với tấm lòng bình thản một người thời trước... những cảnh éo le thường phô bày ra trước mặt không làm bợn được linh hồn cao khiết của tiên sinh. Cái dáng điệu ngang tàng chúng tôi thường thấy ở các nhà thơ xưa, ở tiên sinh không có vẻ vay mượn. Cái buồn chán của tiên sinh cũng là cái buồn chán của một người trượng phu…”. Cho dù cái không khí khai hội Tao Đàn có náo nhiệt đến đâu thì cũng không vì thế mà Hoài Thanh quá cao hứng để giành cho Tản Đà những lời khen tặng danh giá nhất, gọi ông là con người của hai thế kỷ và trích đăng tới hai bài thơ của Tản Đà để mở màn cho Hội Tao Đàn Thơ Mới, đó là bài Thề non nước và bài Tống biệt! Quả là Hoài Thanh có “Con mắt xanh” khi đánh giá Thơ Mới và thơ Tản Đà. * Ngô Tất Tố (1894 - 1954), một nhà văn, nhà báo, nhà Nho học và nhà nghiên cứu văn hóa lớn,- hơn Tản Đà những 5 tuổi nhưng đã khởi nghiệp bằng việc “phò tá” Tản Đà ở tờ An Nam Tạp chí từ ngày đầu (1926). Sau khi An Nam Tạp chí đình bản (lần thứ nhất, vì thiếu tiền), Ông Đầu Xứ Tố lại “tháp tùng” Tản Đà vào Sài Gòn, cùng “lăn lộn” với Tản Đà gần ba năm trời mà không làm nên “cơm cháo” gì nên ông lại trở ra Hà Nội, tiếp tục sinh sống bằng cách viết bài cho các báo: An Nam tạp chí, Thần chung, Phổ thông, Đông Dương, Hải Phòng tuần báo, Thực nghiệp, Con ong, Việt nữ, Tiểu thuyết thứ ba, Tương lai, Công dân, Đông Pháp thời báo, Thời vụ, Hà Nội tân văn... với 29 bút danh khác nhau như : Thục Điểu, Lộc Hà, Lộc Đình, Thôn Dân, Phó Chi, Tuệ Nhơn, Thuyết Hải, Xuân Trào, Hy Cừ... Ông Tố chuyên tâm vào văn xuôi và đã thành công lớn với tiểu thuyết Tắt đèn - khai mở dòng văn học hiện thực phê phán thời kỳ 1930-1945. Tôi phải vời cụ Đầu xứ Tố ra khi đang nói về Tản Đà bởi cụ là nhân chứng đáng tin cậy nhất về Tản Đà không chỉ vì cụ là người bạn viết thân thiết của Tản Đà mà còn vì kiến văn sâu rộng. Hãy đọc lại nhận định của cụ Tố về Tản Đà, sau khi Tản Đà “về trời”: “Tôi đã nghĩ đi nghĩ lại. Trong cái trang Thi sĩ của cuốn Việt Nam văn học sử này, dẫu sao mặc lòng, ông Tản Đà vẫn là  một người đứng đầu của thời đại này”(Ngô Tất Tố: Tản Đà ở Nam Kỳ - Tao Đàn, 1939). * Qua nhận định của Hoài Thanh và Ngô Tất Tố về Tản Đà, ta có thể nói Thơ là cái làm nên tên tuổi Tản Đà. Vì thế trong bài viết này, chúng tôi xin tập trung sự chú ý vào Thơ Tản Đà. Tản Đà (1889 - 1939) tên thật Nguyễn Khắc Hiếu, là một nhà thơ, nhà văn, nhà viết kịch, nhà báo “có một không hai”.Trong văn đàn Việt Nam đầu thế kỷ 20, Tản Đà nổi lên như một ngôi sao sáng, vừa độc đáo, vừa dồi dào năng lực sáng tác: “Vùng đất Sơn Tây nảy một ông / Tuổi chửa bao nhiêu, văn rất hung Sông Đà núi Tản ai hun đúc? / Bút thánh câu thần sớm vãi vung!... (Tự trào) Và với bài thơ Thề non nước, ta có được một hình ảnh đẹp về một nhà thơ của Non Tản sông Đà: tình quê hương xứ sở chính là nguồn mạch vô tận của cảm hứng sáng tạo: -Nước non nặng một lời thề, Nước đi đi mãi không về cùng non. Nhớ lời “nguyện nước thề non”, Nước đi chưa lại, non còn đứng không. -Non cao những ngóng cùng trông, Suối khô dòng lệ chờ mong tháng ngày. Xương mai một nắm hao gầy, Tóc mây một mái đã dầy tuyết sương. Trời tây ngả bóng tà dương, Càng phơi vẻ ngọc nét vàng phôi pha. Non cao tuổi vẫn chưa già Non thời nhớ nước, nước mà quên non. Dù cho sông cạn đá mòn, Còn non, còn nước, hãy còn thề xưa. -Non xanh đã biết hay chưa? Nước đi ra bể lại mưa về nguồn. Nước non hội ngộ còn luôn Bảo cho non chớ có buồn làm chi. Nước kia dù hãy còn đi Ngàn dâu xanh tốt non thì cứ vui. -Nghìn năm giao ước kết đôi, Non non nước nước không nguôi lời thề! (1920) * Tản Đà sinh ra trong gia đình có truyền thống khoa bảng. Cha Tản Đà là Nguyễn Danh Kế, thi đỗ cử nhân, làm quan cho triều Nguyễn đến chức Ngự sử trong Kinh. Ông Kế là người phong lưu tài tử, thường lui tới chốn bình khang và quen với bà Lưu Thị Hiền ở phố. Bà Lưu Thị Hiền có nghệ danh Nhữ Thị Nghiêm, là một đào hát tài sắc ở Hàng Thao, Nam Định, bà lấy lẽ ông Kế khi ông làm tri phủ Xuân Trường. Bà là người hát hay, có tài làm thơ Nôm. Tản Đà là con trai út của mối lương duyên tài tử và giai nhân này. Năm Tản Đà lên 3 tuổi, bố mất, cuộc sống gia đình trở nên nghèo túng. Năm sau, vì bất hòa với nhà chồng, bà Nghiêm bỏ đi, trở lại nghề ca xướng. Tám năm sau, xảy ra chuyện chị ruột ông cũng theo mẹ làm nghề đó (năm Tản Đà 13 tuổi). Những sự kiện đã để lại nhiều dấu ấn khó phai trong tâm hồn. Tản Đà hấp thụ nền Nho giáo từ nhỏ. Năm 14 tuổi, Tản Đà đã thạo các lối từ, chương, thi, phú. Năm 15 tuổi, ông đã nổi tiếng là thần đồng của tỉnh Sơn Tây. Nhưng ba lần đi thi đều trượt: năm 1908, thi vào trường Hậu Bổ (trường dành cho con em quan lại để ra làm quan), năm 1909 và 1912 thi Hương. Tản Đà đã giải thích cái sự trượt hoài của mình : Bởi ông hay quá, ông không đỗ / Không đỗ ông càng tốt bộ ngông”. (Tự trào) Chính vì thế, người ta còn gọi Tản Đà là Nhà Thơ Ngông! Năm 1913, người anh cả đã nuôi Tản Đà từ ba tuổi là Nguyễn Tài Tích mất, Tản Đà về Vĩnh Phú làm nghề báo, tờ báo ông cộng tác đầu tiên là Đông Dương tạp chí của Nguyễn Văn Vĩnh (1), phụ trách mục "Một lối văn nôm". Đến năm 1915, ông lấy vợ là bà Nguyễn Thị Tùng, con gái một tri huyện ở Hà Đông. Cũng năm này ông có tác phẩm hay, đăng trên Đông dương tạp chí, nhanh chóng có được tiếng vang trên văn đàn. Năm 1916, ông lấy bút danh Tản Đà là tên ghép núi Tản, sông Đà,và chính thức chọn con đường của một người viết văn, làm báo chuyên nghiệp suốt đời bay nhảy: Nước rợn sông Đà con cá nhảy / Mây trùm non Tản cánh diều bay! * Từ 1916 đến 1926 là những năm tháng đắc ý nhất của Tản Đà. Năm 1916, cuốn sách đầu tiên của Tản Đà được xuất bản, gây tiếng vang lớn, đó là tập thơ Khối tình con I. Sau thành công đó, ông viết liền cuốn Giấc mộng con (in năm 1917) và một số vở tuồng: Người cá, Tây Thi, Dương Quý Phi, Thiên Thai (diễn lần đầu năm 1917 tại Hải Phòng). Năm 1917, Phạm Quỳnh (2) sáng lập ra Nam Phong tạp chí, và bài của Tản Đà có trên tạp chí này từ số đầu tiên. Năm 1918, Phạm Quỳnh ca ngợi cuốn Khối tình con I và phê phán cuốn Giấc mộng con I, cả khen lẫn chê đều dùng những lời lẽ sâu cay, biến Tản Đà trở thành một hiện tượng trên văn đàn. Từ 1919 tới 1921, Tản Đà viết một loạt sách, truyện thì có Thần tiền, Đàn bà Tàu (1919); sách giáo khoa, luân lý thì có Đài gương, Lên sáu (1919), Lên tám (1920), thơ thì có tập Còn chơi (1921). Thời kỳ này ông quen với một nhà tư sản nữa là ông Bùi Huy Tín (3), cùng nhau du lịch khắp Bắc, Trung kỳ và làm chủ bút Hữu thanh tạp chí một thời gian.Năm 1922, Tản Đà thành lập Tản Đà thư điếm (sau đổi thành Tản Đà thư cục), đây là nhà xuất bản riêng đầu tiên của ông.Tại đây đã in hết những sách quan trọng trong sự nghiệp của Tản Đà: Tản Đà tùng văn (tuyển cả thơ và văn xuôi, trong đó có truyện Thề Non Nước, 1922); Truyện thế gian tập I và II (1922), Trần ai tri kỷ (1924), Quốc sử huấn nông (1924), và tập Thơ Tản Đà (1925). Ngoài ra thư cục này còn cho xuất bản sách của Ngô Tất Tố, Đoàn Tư Thuật. Năm 1926, Hữu Thanh tạp chí đình bản, Tản Đà cho ra đời An Nam tạp chí số đầu tiên với tòa soạn ở phố Hàng Lọng. Sự ra đời của An Nam tạp chí, tờ báo mà Tản Đà dành hết tâm huyết, đã bắt đầu quãng đời lận đận của ông. * Thời kỳ đầu làm chủ An Nam tạp chí, Tản Đà chưa thiếu thốn nhiều, ông thường đi thăm thú khắp ba Kỳ.Ông vừa làm báo vừa đi chơi do đó tạp chí An Nam cũng ra thất thường. Dần dần, ông túng quẫn, những cuộc đi là để trốn nợ hoặc giải sầu, hoặc là tìm người tài trợ cho báo. Thời kỳ này ông viết cũng nhiều, các tập Nhàn tưởng (bút ký triết học, 1929), Giấc mộng lớn (tự truyện, 1929), Khối tình con III (in lại thơ cũ), Thề non nước (truyện),Giấc mộng con II (truyện), lần lượt ra đời. Năm 1933, khi phong trào Thơ Mới đang nổi lên, thì An Nam tạp chí của Tản Đà chính thức đình bản sau 3 lần đình bản và 3 lần tái bản. Cuộc sống của Tản Đà vốn nghèo túng lại càng trở nên thiếu thốn hơn, phải chạy ngược chạy xuôi kiếm sống. Lúc ông ở khu Bạch Mai dạy chữ Nho. Có lúc ở Hà Đông, lại thấy mấy tờ báo đăng quảng cáo: "Nhận làm thuê các thứ văn vui, buồn, thường dùng trong xã hội - Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu". Năm 1938, ông còn mở cả một phòng đoán số Hà Lạc để xem bói. Những năm cuối đời bi thảm như thế, nhưng Tản Đà còn được an ủi là ông bỗng được mọi người quan tâm trở lại. Phe "Thơ Mới" sau chiến thắng, đã không còn đả kích Tản Đà. Họ bắt đầu lật lại những gì Tản Đà đã viết xưa nay, họ ca ngợi Tản Đà, xem ông như một ông Thánh của làng thơ... Tờ Ngày nay của Tự Lực văn đoàn, trước kia chê ông thậm tệ, thì nay lại mời ông cộng tác, hết lời ca ngợi những bài thơ Đường do ông dịch. Những bài thơ lục bát dịch từ thơ Đường của Tản Đà thường được cho là hay hơn các bản dịch khác, vì sự tự nhiên, vượt thoát khỏi câu chữ mà chuyển tải được cảm xúc người dịch vào đó. Đáng chú ý là Tản Đà còn dịch những bài thơ dài như Trường Hận ca (4) của Bạch Cư Dị (5) dịch ra thể Song thất lục bát, được đánh giá rất cao. Bùi Giáng (6) trong cuốn Đi vào cõi thơ đã gọi bản dịch này là "vô tiền khoáng hậu": Nếu tiên sinh còn sống, ắt tại hạ xin được phép cùng tiên sinh nhậu nhẹt một trận lu bù. Thơ của tiên sinh làm, chẳng có chi xuất sắc. Nhưng bản dịch Trường hận ca của tiên sinh quả thật là vô tiền khoáng hậu.. .Tản Đà đã góp phần sáng tạo, đúng hơn là ông đã tái tạo thi phẩm của Bạch Cư Dị cho hồn nhạc Việt lên tiếng dậy dàng. Tôi tin rằng « Trường Hận Ca » của Tản Đà là đỉnh cao nhất của nền thi ca Việt Nam tiền bán thế kỷ XX. Tản Đà là người đầu tiên dịch bài Hoàng Hạc Lâu của Thôi Hiệu (7) và bản dịch của Tản Đà được nhiều người yêu thích nhất trong những bài thơ Lục bát dịch từ thơ Đường: Người xưa cưỡi hạc đi đâu Mà đây Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ Hạc vàng bay mất từ xưa Nghìn năm mây trắng lững lờ còn bay Hán Dương sông tạnh cây bày Bãi xa Anh Vũ xanh dầy cỏ non Quê hương khuất bóng hoàng hôn Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai!... Những năm cuối đời, sức khỏe của Tản Đà suy yếu nhiều, ông giành hết tâm sức cho việc dịch thuật và biên soạn: Liêu Trai chí dị của Bồ Tùng Linh (Tân Dân xuất bản, 1937), Vương Thúy Kiều chú giải tân truyện (in năm 1940, sau khi ông mất), Thời hiền thi tập, Khổng Tử lược truyện (đã thất lạc)...Ngày 7 tháng 6 năm 1939, Tản Đà đã “về trời” sau một thời gian chống chọi với bệnh gan, trên cái giường nát tại nhà riêng số 71 Ngã Tư Sở, Hà Nội, để lại vợ và tám đứa con. Di thể của ông được an táng tại nghĩa trang Quảng Thiện, Hà Nội. Làng văn nghệ trong nước vừa tạm lắng dịu sau những tranh luận sôi sục giữa “Thơ cũ” và “Thơ Mới” lại xôn xao khi Tản Đà ra đi. Một loạt các bài báo tưởng niệm Tản Đà được ra mắt ngay sau đó: Cái duyên của Tản Đà của Khái Hưng, Công của thi sĩ Tản Đà của Xuân Diệu, Tôi với Tản Đà thi sỹ của Phan Khôi, Tản Đà, một kiếm khách của Nguyễn Tuân, v.v… Những bài viết này thể hiện sự kính trọng, quý mến đối với cả văn thơ và con người Tản Đà, người mà cách đây vài năm còn bị họ đả kích không tiếc lời!...Quả là “Nghĩa tử là nghĩa tận”. * Trong cuộc đời của Tản Đà, người ta thấy có nhiều mối tình đã mang lại cho ông “Thi hứng” dạt dào. Đó là mối tình tuyệt vọng với cô gái họ Đỗ ở phố hàng Bồ Hà Nội. Đây là mối tình trong trắng, đắm say, nhưng kết thúc “không có hậu”. Mối tình này đã làm ông đau khổ và tạo nên nhiều thi hứng, để làm nên những câu thơ đặc sắc: Vì ai cho tớ phải lênh đênh / Nặng lắm ai ơi, một gánh tình! Theo các nhà nghiên cứu văn học thì đây là chuyện tình đã ảnh hưởng nhiều nhất tới Tản Đà. Đau khổ, buồn chán, ông đi ngao du sơn thủy ở Việt Trì, Hòa Bình... Những câu thơ làm trong giai đoạn “thất tình” này của Tản Đà như là đã khơi mào cho một trào lưu về văn học lãng mạn ở Việt Nam: thơ viết về Tình yêu - “Thơ Tình”, chủ yếu là “Thơ Thất tình”. Trước đó ít ai phô ra những nỗi buồn sâu kín, những nỗi chán đời vì “thất tình” chất chứa trong lòng, nay thì những từ “anh anh, em em” tràn ngập Thi đàn và Thi đàn lúc nào cũng sụt sùi lệ rơi! Cô gái hàng Bồ, và ít nhất ba mối tình thực nữa đã đi vào và ở lại trong Giấc mộng con. Đó là mối tình với cô con gái út ông tri phủ Vĩnh Tường, cô nữ sinh 13 tuổi ở Nam Định, và cả cô đào Liên, người sắm vai Tây Thi trong vở kịch Cô Tô tàn phá do ông là soạn giả kiêm đạo diễn. Ngoài những mối tình có thực đó, thi sĩ đa tình Tản Đà có rất nhiều “tình mộng”: với Tây Thi, với Chiêu Quân, với Ngọc Nữ... mà người ta thường thấy trong Khối tình con…: 1. Ôi hồng nhan, hỡi hồng nhan! 2. Khôn thiêng cũng chẳng ai van ai mời. 3. Trời Nam thằng kiết là tôi, 4. Chùa Tiên, đất khách, khóc người bên Ngô. 5. Cô với tôi, tôi với cô 6. Trước sân lễ bạc có mồ nào đây. 7. Hồn cô ví có ở đây 8. Đưa nhau đi với, lên mây cũng đành. (Tế Chiêu Quân - Tản Đà văn tập). * Tác phẩm đầu tiên của Tản Đà được công bố trước công chúng là những bài tản văn đăng ở Đông Dương tạp chí, năm 1915. Văn của Tản Đà ngay từ khi ra mắt bạn đọc đã nổi tiếng, đến mức Đông Dương tạp chí phải mở riêng một mục là Tản Đà văn tập chuyên đăng tải văn của ông.Tuy nhiên, Thơ mới là lĩnh vực chính yếu trong sự nghiệp đa dạng, phong phú của Tản Đà. Tản Đà trước hết là một thi sĩ, rồi mới là nhà văn, nhà báo. Thơ Tản Đà tuôn chảy như suối nguồn. Thơ Tản Đà đa dạng về đề tài, phong phú về cảm xúc song thường diễn tả cảm giác say sưa, chán ngán đời thực, đắm chìm trong cõi mộng, những mối tình với người tri kỷ xa xôi, song cũng có những bài mang tính ẩn dụ, ẩn chứa sự phê phán hiện thực.Thơ Tản Đà thường làm theo thể cổ phong, Đường luật, Đường luật phá thể, lục bát, song thất lục bát. Ông còn có tài sáng tác thơ dựa trên từ khúc, một hình thức âm nhạc của Trung Hoa, những bài Tống biệt, Cảm thu tiễn thu nhờ sự phá cách, phối hợp nhiều thể loại thơ, có thể coi là cách tân về hình thức khá táo bạo. Một kiểu văn vần đặc biệt là hát nói mà ở đó, Tản Đà có thể sánh ngang với Nguyễn Công Trứ, Dương Khuê, Cao Bá Quát…Khi Tản Đà đến với Hát nói, dường như Tản Đà trở về cái nôi của cảm hứng sáng tạo của mình, bởi ông đã sống trong thế giới Hát nói “từ trong bụng mẹ” – người mẹ là Ca Nương của Tản Đà chính là sự hiện thân sinh động của mối tình “Giai nhân-Tài tử”. Bởi vậy, những bài Hát nói của Tản Đà thể hiện một triết lý sống phóng khoáng, một tâm hồn hay mơ mộng, hoài cổ nhưng man mác nỗi sầu nhân thế… Trong lĩnh vực thi ca, thơ Tản Đà là thứ thơ có bản lĩnh, bản sắc riêng, không lẫn vào đâu được. Song giá trị lớn lao và đặc sắc hơn cả cũng vẫn là ở vị trí khai sơn phá thạch của ông trên thi đàn đầu thế kỷ. Đương nhiên, Tản Đà chưa phải là một nhà thơ mới như các nhà thơ mới lớp sau ông. Thơ Tản Đà vừa có phong vị cổ thi vừa có cảm xúc hiện đại. Ông là nhà thơ đã có tư tưởng cách tân, có nhiều tìm tòi, sáng tạo và mạnh dạn vượt ra ngoài khuôn sáo cũ mà bài Tống biệt là một ví dụ rất rõ: Lá đào rơi rắc lối Thiên Thai, Suối tiễn, oanh đưa, luống ngậm ngùi. Nửa năm tiên cảnh, Một bước trần ai. Ước cũ, duyên thừa, có thế thôi! Đá mòn, rêu nhạt, Nước chảy, huê trôi. Cái hạc bay lên vút tận trời! Trời đất từ nay xa cách mãi. Cửa động, Đầu non, Đường lối cũ, Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng soi. Bài Tống biệt nằm trong vở tuồng Thiên Thai, từng được diễn ở rạp Nguyễn Đình Cao (Hải Phòng) và rạp Thắng Ý (Hà Nội) năm 1917, sau được in lại trong tập Khối tình con II năm 1918. Thiên Thai là động Tiên, chỗ Tiên ở, là nguồn cảm hứng mạnh của nhiều thi sĩ, nhạc sĩ như Văn Cao với nhạc phẩm Thiên Thai, nhà văn như Nguyễn Dữ với Từ Thức lấy vợ Tiên trong Truyền kỳ mạn lục, v.v… Trong thời buổi mà lối thơ niêm luật gò bó đang còn phổ biến, thì lối thơ như bài Tống biệt này của Tản Đà quả thật là rất mới! Chính cái sự mạnh dạn vượt ra ngoài khuôn sáo cũ ấy đã tạo nên một giọng điệu phóng túng riêng trong phong cách thơ Tản Đà: Trời sinh ra bác Tản Đà, Quê hương thời có cửa nhà thì không Nửa đời nam, bắc, tây, đông Bạn bè sum họp vợ chồng biệt ly Túi thơ đeo khắp ba kỳ, Lạ chi rừng biển, thiếu gì gió trăng... (Thú ăn chơi) Nói về tính cách tân, đổi mới của thơ Tản Đà, hay nói về một giọng điệu phóng túng riêng tạo nên phong cách thơ Tản Đà thì Tống biệt chỉ là một ví dụ nhỏ, mà phải kể đến Cảm Thu, tiễn Thu (đăng trên báo Hữu thanh, 1921, rồi đưa vào tập Thơ Tản Đà, 1925): 1.       Từ vào thu đến nay: 2.       Gió thu hiu hắt, 3.       Sương thu lạnh 4.       Trăng thu bạch, 5.       Khói thu xây thành 6.       … 7.       Nào những ai: 8.       Bảy thước thân nam tử, 9.       Bốn bể chí tang bồng 10.   Đường mây (*) chưa bổng cánh hồng, 11.   Tiêu ma tuế nguyệt, ngại ngùng tu mi. 12.   … 13.   Nào những ai: 14.   Kê vàng tỉnh mộng (**) 15.   Tóc bạc thương thân 16.   Vèo trông lá rụng đầy sân, 17.   Công danh phù thế có ngần ấy thôi. Chú thích: (*) Dường mây: đường tiến thân, dường làm quan.(**) Giấc mộng kê vàng:Chuyện kể có một thư sinh thi hỏng, thư sinh này kể nỗi bất hạnh của mình cho một đạo sĩ gặp trên đường đi, vị đạo sĩ liền đưa cho anh ta một chiếc gối. Anh ta gối đầu lên chiếc gối, liền nằm mộng thấy mình lấy vợ, sinh con, rồi làm đến chức tể tướng, sống tới tám mươi tuổi. Tỉnh dậy mới hay chỉ là giấc mộng và nồi kê vàng nấu trước khi ngủ vẫn còn chưa chín. Bài Đời đáng chán (in ở Tản Đà Tùng văn, 1922) cũng chung tâm trạng “ngẫm sự đời” đó: 1.       Đời đáng chán hay không đáng chán? 2.       Cất chén quỳnh riêng hỏi bạn tri âm 3.       Giá khuynh thành nhất tiếu thiên kim 4.       Mắt xanh trắng (1) đổi nhầm bao khách tục 5.         6.       Giang hà nhật hạ nhân giai trọc 7.       Thiên địa lô trung thực hữu tình (2) 8.         9.       Đón đưa ai gió lá chim cành (3) 10.   Ấy nhân thế (4) phù sinh là thế thế. 11.   Khách phù thế chửa dứt câu phù thế (5) 12.   Người phong lưu càng đượm vẻ phong lưu 13.   Bức khăn hồng nâng đỡ hạt châu 14.   Chuyện kim cổ một vài câu phải trái. 15.   Châu Nam Hải (6) thuyền chìm sông Thúy Ái (7) 16.   Sóng Tiền Đường cỏ áy bến Ô Giang (8) 17.   Ngẫm nghìn xưa: ai tài hoa, ai tiết liệt, ai đài trang. 18.   Cùng một giấc mơ màng trong vũ trụ 19.   Đời đáng chán biết thôi là đủ, 20.   Sự chán đời xin nhủ lại tri âm. Chú thích: 1.Nguyễn Tịch có đôi mắt đổi màu: khi ưng ý thì tròng mắt có màu xanh, còn khi không ưng ý thì màu trăng. 2. Sông nước mỗi ngày một xuống kém cho nên người đời đều đục. Trong lò đúc của Trời đất ai là kẻ thực có tình? 3. Dựa theo câu thơ cổ TQ:  Chi nghinh nam bắc điểu, diệp tống vãng lai phong (Cành thì đón chim từ bắc từ nam đến đậu. Lá thì đưa tiễn những cơn gió qua lại. 4. Nhân thế: đời người. 5. Phù thế: Cuộc đời trôi nổi. 6. Nàng Mỵ Châu bị vua cha chém chết ở bể Nam Hải, máu của Nàng chảy ra bể, con trai ăn vào hóa thành châu ngọc. 7.Chuyện có người đàn bà chồng chết trận ở sông Thúy Ái, bèn tự tử ở sông đó để theo chồng. 8. Tiền Đường và Ô Giang là những nơi có nhiều bi kịch của các Mỹ nhân. Khi các Thi nhân “ngẫm sự đời” thì thường là đi đến cái kết cục bất lực, thúc thủ trước thời cuộc. Tản Đà dù có “ngông” cỡ nào thì cũng không thoát khỏi cảnh ngộ chung đó: Khi làm chủ báo, lúc viết mướn, Hai chục năm dư cảnh khốn cùng... Trần gian thước đất vẫn không có, Bút sắt chẳng hơn gì bút lông Ngày xuân như ngựa, đầu xanh bạc, Chán cả giang hồ, hết cả ngông ! (Tiễn ông Công lên trời). Đi liền với cái ngông là cái say, nhưng đó không phải là cái say ẩm thực tầm thường, mà là cái say của tao nhân mặc khách, cái say vì nhân thế, vì cảnh đời: Cảnh đời gió gió, mưa mưa, Buồn trông ta phải say sưa đỡ buồn Rượu say ta lại khơi nguồn Nên thơ rượu cũng thêm ngon giọng tình Rượu thơ mình lại với mình, Khi say quên cả cái đỉnh phù du Trăm năm thi sĩ tửu đồ là ai? (Thơ rượu). Và đã say không phải vì rượu mà vì đời, vì thế sự thì thật khó dứt cơn say bởi cái sự say đã “thăng hoa” thành “nghệ thuật say” - Thơ say: Say sưa nghĩ cũng hư đời, Hư thời hư vậy, say thời cứ say Đất say đất cũng lăn quay, Trời say mặt cũng đỏ gay ai cười. (Lại say). Nói đến “nghệ thuật say” không thể không nói đến nhân vật Lưu Linh: Tự Bá Luân, người đời Tấn (Trung Quốc), trong nhóm “Trúc lâm thất hiền” (7 người hiền trong rừng Trúc).Tính phóng khoáng, thích uống rượu và uống không biết say, có làm bài thơ Tửu đức tụng ca ngợi việc uống rượu, được truyền tụng đời sau. Một hôm, ông bảo vợ đi lấy rượu. Vợ ông đổ rượu đi và đập bể vò rượu, khóc mà can rằng: “Ông uống rượu nhiều quá, không phải là cái đạo nhiếp sinh, ông phải bỏ bớt rượu đi”.Lưu Linh nói: “Phải, ta không thể tự cấm được, phải cầu quỷ thần lên để thề nguyện mới được.Vậy phải đủ rượu thịt làm lễ chứ!”.Vợ liền nghe lời, lo sắm sửa đủ các thứ. Xong, Lưu Linh bèn quỳ mà khấn rằng: "Thiên sanh Lưu Linh,  / Dĩ tửu vi danh, Nhất ẩm nhất hộc, /  Ngũ đẩu giải tỉnh, Phụ nhân chi ngôn,  / Thận bất khả thính.” Dịch nghĩa: Trời sanh Lưu Linh, / Lấy rượu làm danh, Mới uống một vò, / Năm đấu giải tỉnh, Lời nói đàn bà,  / Cẩn thận đừng nghe. Khấn xong thì ngồi uống hết năm đấu rượu rồi nói “Quỷ thần không cho ta bỏ rượu!”. Tản Đà cũng có câu “Trời sinh ra bác Tản Đà”, hẳn là ngưỡng mộ Lưu Linh! Nhưng Tản Đà không thể “say tuyệt đối” như Lưu Linh mà là “nửa tỉnh nửa say”! Vì thế, bao trùm và sâu lắng trong hồn thơ Tản Đà vẫn là cái điệu buồn vô cớ, cái nỗi sầu đằng đẵng và cái tình vô hình, vô ảnh, những yếu tố muôn đời của chủ nghĩa lãng mạn… đó là sự cô đơn vĩnh hằng: Suối tuôn róc rách ngang đèo, Gió thu bay lá bóng chiều về tây Chung quanh những lá cùng cây, Biết người tri kỷ đâu đây mà tìm... (Vô đề) Làn cây khuất bóng trăng tà, Đêm thu một khắc quan hà mấy mươi Nhớ ai đất khách quê người, Nhớ ai góc bể bên trời bơ vơ. (Nhớ ai) * Trong cuốn 40 năm nói láo, nhà văn, nhà báo Vũ Bằng có “ký họa” chân dung Tản Đà thật sinh động, thật sắc nét. Vì thế, tôi xin mượn bức “ký họa” chân dung Tản Đà đó của Vũ Bằng để tạm ngưng bài viết này: “…Tản Đà, thấy tôi vào, cứ ngồi ỳ ra không thèm đứng dậy; một lúc lâu mới nhìn tôi một hồi như thể nhìn thằng ăn cắp, rồi “à” một tiếng và bảo tôi ngồi xuống ghế. Thì ra ông ta đang say. Bên cạnh ông là một cái hỏa lò than cháy râm râm, trước mặt là một cái mâm nhỏ trên bày thức ăn bừa bãi. Ông ta uống một tợp, gắp một miếng, khà một cái, hơ tay vào lò than rồi… ngồi rung rung đùi ngâm, với một giọng khê nằng nặc: Vèo trông lá rụng đầy sân / Tóc tơ ngắn ngủi có ngần ấy thôi. Rồi ông day cái mặt tròn, đỏ như trái bồ quân, trên cắm một  cái mũi tròn xoe có hàng ngàn vạn đường gân máu chạy ngang chạy dọc như các con kênh đào vẽ trên bức bản đồ quân sự, ông nhe răng ra (tôi không biết ông cười hay mếu) nói một cách dõng dạc: “À, ông Bằng, ông có thấy không? Chữ “vèo” ấy có cho mấy khuyên son cũng chưa đủ! “Vèo trông lá rụng”, hay lắm”. Theo lời ông Vũ Hùng Toán nói với tôi sau  này, ông Hiếu suốt ngày cứ tự khen mình như thế, một tý phản đối cũng làm cho ông không bằng lòng…Vừa ngã vào làng báo, tôi gặp hai nhân vật điển hình: một ông công tử bột đánh phấn bôi môi làm cách mạng văn chương với một giọng văn cụt lủn, có khi không “suy dê”, không “vec bờ” và nổi tiếng làm tiền của gái, và một ông hủ “mớ đời”, làm báo mà chỉ lo chau chuốt một chữ trong thơ, cả ngày say rượu, không thèm biết một tý gì về tình hình quốc nội và quốc tế! Nghĩ vậy, nhưng trong thâm tâm, tôi phục sát đất cả hai ông, bởi vì thơ của một ông rung động, còn văn của một ông có tính cách mạng, trẻ trung, chứ không già khụ như Hoàng Tăng Bí (*) hay Dương bá Trạc. Tôi phục Tản Đà đã đem một cái đẹp cao siêu vào mục thi ca cho làng báo, còn Hoàng Tích Chu thì đã làm “cách mạng thực sự” trong nghề báo, dám đưa ra những cải cách mà lúc đó ai cũng cho là quá ngố. Cả hai đặc điểm đó, tôi tự xét không thể nào theo nổi, nhưng sau khi gặp…, tôi rút ra được đặc điểm thứ ba, mà đặc điểm này chung cho cả hai người: đó là tính tự phụ, coi thiên hạ như cỏ rác!...” (**). Sài Gòn, tháng 8-2010 Chú thích: (*) Hoàng Tăng Bí (1883-1939): tự Nguyên Phu; bút hiệu: Tiểu Mai; là một sĩ phu yêu nước và nhà soạn tuồng nổi tiếng. Sinh tại làng Đông Ngạc, quận Tây Hồ, Hà Nội. Đỗ cử nhân năm 1906 và tham gia Đông Kinh nghĩa thục do Dương Bá Trạc khởi xướng năm 1907. Ông dạy học, diễn thuyết, soạn sách giáo khoa, lập thương nghiệp lấy tiền trợ cấp Phong trào Đông du. Ông bị Pháp bắt sau vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội, giam lỏng tại Huế. Năm 1910, ông đỗ phó bảng, nhưng không ra làm quan, mở trường tư dạy học, viết báo Trung Bắc tân văn và soạn một số vở tuồng kêu gọi lòng yêu nước. (**)Vũ Bằng: Bốn mươi năm nói láo, NXB Văn học 1993, tr.42-43.  (1) Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936), hiệu Tân Nam Tử; là nhà tân học, nhà báo, nhà văn Việt Nam đầu thế kỷ 20; quê ở xã Phượng Dực, phủ Thường Tín, tỉnh Hà Đông, nay thuộc Hà Nội. Là người tích cực vận động truyền bá quốc ngữ, mở nhà in, làm chủ bút nhiều tờ báo: Đại Nam đăng cổ tùng báo, Lục tỉnh tân văn, Đông Dương tạp chí, Trung Bắc tân văn và một số tờ báo tiếng Pháp Notre Journal (Tờ báo của chúng ta), Notre Revue (Tạp chí của chúng ta), l’Annam nouveau (An Nam mới). Ông đã đóng góp rất nhiều trong việc phổ quát tiếng Việt qua tờ Đăng Cổ Tùng Báo (1907), tờ báo đầu tiên viết bằng chữ Quốc Ngữ tại miền Bắc. Đáng kể nhất là việc khuyến khích dùng chữ Quốc Ngữ qua tờ Đông dương Tạp chí (1913). Là người đầu tiên dịch thơ ngụ ngôn La Fontaine, truyện cổ tích Perrault, kịch Molière từ tiếng Pháp sang tiếng Việt. Bản dịch truyện Kiều sang Pháp văn của ông rất đặc sắc. (2) Phạm Quỳnh (1892 - 1945), tên hiệu là Thượng Chi: là một nhà văn hóa, nhà báo, nhà văn và quan đại thần triều Nguyễn . Ông là người đi tiên phong trong việc quảng bá chữ Quốc ngữ và dùng tiếng Việt - thay vì chữ Nho hay tiếng Pháp - để viết lý luận, nghiên cứu. Ông được xem là người chiến đấu bất bạo động nhưng không khoan nhượng cho chủ quyền độc lập, tự trị của Việt Nam, cho việc khôi phục quyền hành của Triều đình Huế trên cả ba kỳ (Bắc, Trung, Nam). (3) Bùi Huy Tín: (1875 - ?), người Hà Nội, là một điền chủ, nhà kinh doanh và hoạt động xã hội thời Pháp thuộc. Chủ thầu một số đoạn đường sắt ở Việt Nam. Có nhiều đồn điền ở Phú Thọ, Hà Tĩnh, Thanh Hoá, Quảng Ninh, đồng thời là chủ một số khu mỏ, nhà in, các báo Thực Nghiệp Dân báo, Tràng An báo, v.v… (4) Trường hận ca: Hoàng đế Đường Huyền Tông, họ tên thật là Lý Long Cơ, còn gọi là Đường Minh Hoàng, vua thứ chín đời nhà Đường (618-907)…Trường hận ca là bài thơ dài nói về mối tình của Đường Minh Hoàng và Dương Quý Phi. Dương Quý Phi (719 - 756), tên là Dương Ngọc Hoàn, là một cung phi của Đường Minh Hoàng, là  một trong “Tứ đại mĩ nhân” của lịch sử Trung Quốc. Ngọc Hoàn có sắc đẹp được ví là Tu hoa, nghĩa là khiến hoa phải xấu hổ. Lý Bạch có ba bài Thanh bình điệu ca tụng sắc đẹp của Dương Ngọc Hoàn. Bạch Cư Dị có bài Trường hận ca nổi tiếng kể về chuyện tình giữa Dương Quý Phi và Đường Huyền Tông. Toàn văn bài Trường hận ca, bản dịch của Tản Đà, như sau: Đức vua Hán (a) mến người khuynh quốc, Trải bao năm tìm chuốc công tai (1). Nhà Dương có gái mới choai, Buồng xuân khóa kín chưa ai bạn cùng (2) Lạ gì của tuyết đông ngọc đúc, Chốn ngai vàng phút chốc ngồi bên. Một cười trăm vẻ thiên nhiên, Sáu cung nhan sắc thua hờn phấn son. Trời xuân lạnh suối tuôn mạch ấm, Da mỡ đông kỳ tắm ao Hoa. Vua yêu bận ấy mới là, Con hầu nâng dậy coi đà mệt thay! Vàng nhẹ bước lung lay tóc mái, Màn phù dung ân ái (3) đêm xuân. Đêm xuân vắn vủn có ngần, Ngai rồng từ đấy chậm phần vua ra. Suốt ngày tháng tiệc hoa vui mãi, Đêm xuân tàn, xuân lại còn đêm. Ba nghìn xinh đẹp chị em, Ba nghìn yêu quý chất nêm một mình. Nhà vàng đúc đêm thanh ôm ấp, Lầu ngọc cao, say ắp bầu xuân (4) Anh em sướng đủ mọi phần, Mà cho thiên hạ có lần rẻ trai. Vẳng tiên nhạc khắp nơi nghe biết, Làn gió đưa cao tít Ly cung (b). Suốt ngày múa hát thung dung, Tiếng tơ, tiếng trúc say lòng quân vương. Ầm tiếng trống Ngư Dương (c) kéo đến, Khúc Nghê Thường (d) tan biến như không. Chín lần thành khuyết bụi tung, Nghìn xe muôn ngựa qua vùng tây nam. Đi lại đứng hơn trăm dặm đất, Cờ thúy hoa bóng phất lung lay. Sáu quân dùng phất lung lay. Sáu quân dùng dắng làm rầy, Mày ngài trước ngựa lúc này thương ôi! Ai người nhặt thoa rơi bỏ đất, Ôi! thúy kiều ngọc nát vàng phai. Quân vương bưng mặt cho rồi, Quay đầu trông lại, máu rơi lệ dàn. Gió tung bụi mê man tản mác, Đường thang mây Kiếm Các (e) lần đi, Vắng tanh dưới núi Nga My (g), Mặt trời nhạt thếch, tinh kỳ buồn tênh. Đất Ba Thục non xanh nước biếc, Lòng vua cha thương tiếc hôm mai. Thấy trăng luống những (5) đau người. Đêm mưa đứt ruột, canh dài tiếng chuông (h). Phút trời đất quay cuồng vận số, Bánh xe rồng đến chỗ ngày xưa. Đất bùn chỗ chết còn trơ, Thấy đâu mặt ngọc? bây giờ Mã Ngôi (i)! Đầm vạt áo, vua tôi giọt lệ, Gióng dây cương ngựa tế về đông. Cảnh xưa dương liễu, phù dung, Vị Ương (k), Thái Dịch (l) hồ cung vẹn mười. Phù dung đó! Mặt ai đâu tá? Mày liễu đâu? Cho lá còn như! Càng trông hoa liễu năm xưa, Càng xui nước mắt như mưa ướt đầm. Xuân đào lý gió êm (6) huê nở, Thu khi (7) mưa rụng lá ngô đồng, Kìa Nam Uyển, nọ Tây Cung, Đầy thềm ai quét lá hồng thu rơi? Vườn lê (m) cũ những ai con hát, Mái tóc coi trắng phớt lạ lùng. Những ai coi giữ tiêu phòng? Mày xanh thuở ấy nay cùng già nhăn. Trước cung điện nhìn sân đêm tối, Đom đóm bay gợi mối u sầu. Ngọn đèn khêu đã cạn dầu, Khó thay, giấc ngủ dễ hầu ngủ xong! Tiếng canh tối tùng tùng điểm trống, Năm canh dài chẳng giống đêm xưa. Sông Ngân lấp lánh sao thưa, Trời như muốn sáng, sao chưa sáng trời? Trên mái ngói, sương rơi ướt lạnh, Trong chăn nằm, bên cạnh nào ai? Cách năm sống thác đôi nơi, Thấy đâu hồn phách vãng lai giấc nồng? Khách đạo sĩ Lâm Cùng (n) có gã, Chơi Hồng Đô (o) phép lạ (8) thần thông. Xót vì vua chúa nhớ nhung, Mới sai phương sĩ (p) hết lòng ra tay. Cưỡi luồng gió như bay như biến, Trên trời xanh dưới đến đất đen. Hai nơi bích lạc, hoàng tuyền, (q) Dưới trên tìm khắt, mơ huyền thấy chi! Sực nghe nói, tìm đi mé bể, Có non tiêu ngoài phía hư không. Rỡ ràng (9) cung điện linh lung, Xa trông năm sắc mây lồng đẹp sao! Trong tha thướt biết bao tiên tử, Một nàng tiên tên chữ Thái Chân (r). Mặt hoa da tuyết trắng ngần, Dáng (10) như người ấy có phần phải chăng? Mái tây gõ cửa vàng then (11) ngọc, Cậy đưa tin Tiểu Ngọc (s), Song Thành (t). Nghe tin sứ giả Hán đình, Cửu hoa trong trướng (u) giật mình giấc mơ. Cầm áo dậy, thẩn thơ buồn bực. Mở rèm châu bình bạc lần ra. Bâng khuâng nửa mái mây tà, Thềm cao xuống chiếc mũ hoa lệch đầu. Phới tay áo bay màu trước (12) gió, Giống Nghê Thường khúc múa năm xưa. Lệ dàn mặt ngọc lưa thưa, Cành lê hoa chíu (13) hạt mưa xuân đầm. Ngừng nước mắt âm thầm buồn bã. Đội ơn lòng, xin tạ quân vương. Từ ngày cách trở đôi phương, Vắng tanh tăm tiếng, mơ màng hình dong. Nơi đế điện dứt vòng ân ái, Chốn tiên cung thư thái tháng ngày. Cõi trần ngoảnh lại mà hay, Tràng An chẳng thấy, thấy đầy bụi nhơ! Lấy chi tỏ tình xưa thâm thú (14)? Gửi cành thoa vật cũ cầm (15) xuôi. Thoa vàng hộp khảm phân đôi. Nửa xin để lại, nửa thời đem đi. Chỉ xin nguyện lòng ghi dạ tạc. Tựa thoa vàng bền chặt (16) không phai. Thời cho cách trở đôi nơi, Nhân gian rồi với trên trời gặp nhau. Ân cần dặn mấy câu lâm biệt, Lời thề xưa lòng biết với lòng. Nửa đêm (17) Trùng thất trăng trong (18) Trường Sinh (v) sân điện vắng không bóng người. Xin kết nguyện chim trời liền cánh (x), Xin làm cây cành nhánh liền nhau (y). Thấm chi trời đất dài lâu. Giận này (19) dằng dặc dễ hầu có nguôi... Chú thích của bản dịch Trường hận ca: 1. Toi 2. Biết 3. Êm ái 4. Mùa xuân 5. đã 6. Đêm 7. Kia 8. Hoá 9. Rõ ràng 10. Dễ 11. Khoá 12. Ngọn 13. Chĩu 14. Thăm thú 15. Đem 16. Chắc 17. Là đêm 18. Ngồi chung 19. Hờn đâu (a) Hán Hoàng: Chỉ Đường Minh Hoàng. Bạch Cư Dị là bầy tôi nhà Đường, không tiện kể lại truyện Minh Hoàng, nên phải tránh đi như thế. (b) Ly Cung: Tức là cung Hoa Thanh. (c) Ngư Dương: Nay là đất huyện Kế và Bình Cốc, tỉnh Hà Nam. An Lộc Sơn nổi loạn ở đây. (d) Khúc Nghê thường: Tên khúc múa thần tiên. (e) Kiếm Các: Tên đất ở tỉnh Tứ Xuyên. (g) Nga My: Tên núi, nay ở phía tây nam huyện Nga My, tỉnh Tứ Xuyên. (h) tiếng chuông: Khi đến Tà Cốc, Đường Huyền Tông nghe tiếng chiêng trong lúc mưa dầm, buồn bã vì nhớ tới Quý Phi, liền làm ra khúc ca gọi là Vũ Lâm Linh khúc (khúc chiêng trong lúc mưa dầm). (i) Mã Ngôi: Tên đất, ở phía tây huyện Hưng Bình, Thiểm Tây, nơi Dương Quý Phi chết. (k) Thái Dịch: ao Thái Dịch. (l) Vị Ương: cung Vị Ương. (m) Vườn Lê (Lê Viên): Nơi diễn kịch trong cung vua Đường. Đường Minh Hoàng có một đội con hát riêng kén những con nhà tử tế, ở trong vườn riêng gọi là "Lê viên". Bọn con gái đó được gọi là "Lê viên tử đệ", hoặc dài dòng hơn "Hoàng đế Lê viên tử đệ". (n) Lâm Cùng: Tên huyện, thuộc tỉnh Tứ Xuyên. (o) Hồng Đô: Chỉ kinh đô thần tiên. (p) Phương sĩ: Đạo sĩ. (q) Bích lạc, Hoàng tuyền: Bích lạc là khoảng không xanh biếc ở trên trời. Hoàng tuyền là suối vàng, dưới âm phủ. (r) Thái Chân: Tên Dương Quý Phi. (s) Tiểu Ngọc: Tên người. Đây chỉ thị nữ của các nàng tiên. (t) Song Thành: Tức Đổng Song Thành, thị nữ của Tây Vương Mẫu. (u) Cửu hoa trướng: Trướng có dệt các loại hoa rực rỡ. (v) Trường Sinh: Tên điện trong cung vua Đường. (x) Chim liền cánh (Tị dực điểu): Sách Nhĩ Nhã (x*) nói rằng: Phương nam có loài chim Kiêm Kiêm. Chim Kiêm Kiêm mỗi con chỉ có một mắt và một cánh, khi muốn bay, hai con phải chập thành đôi mới bay được, đương nhiên là một trống một mái.(y) Cây liền cành (Liên lý chi): Hai cành khác gốc mà cành giao nhau,nối liền nhau. (x*) Nhĩ Nhã là bộ từ điển của Trung Quốc thời kỳ cổ đại, một trong những tác phẩm kinh điển của Nho giáo được xếp vào danh sách thập tam kinh. Nhĩ nghĩa là cận (gần), nhã nghĩa là chính (tức nhã ngôn - lời nói nhã nhặn), nên Nhĩ Nhã nghĩa là cận chính, tức là tiếp cận với quy cách ăn nói sao cho nhã nhặn, đúng mực. Nội dung chủ yếu của Nhĩ Nhã là giải thích và khảo chứng vốn từ ngữ Trung Quốc thời cổ đại. Tác giả Nhĩ Nhã  không xác định được là ai. Ban Cố trong sách Hán thư, mục Văn nghệ chí có ghi chép Nhĩ Nhã gồm 3 quyển, 20 thiên. Về sau đến thời Đường Nhĩ Nhã được xếp vào bộ kinh, trở thành một trong những tác phẩm kinh điển của Nho giáo. Hiện nay Nhĩ Nhã chỉ còn lại 19 thiên. (5) Bạch Cư Dị (772-846) tự là Lạc Thiên, hiệu là Hương Sơn cư sĩ, là nhà thơ nổi tiếng thời nhà Đường. Tác phẩm nổi tiếng của Bạch Cư Dị ở Việt Nam là hai bài Tỳ bà hành, Trường Hận Ca. Bạch Cư Dị chủ trương đổi mới thơ ca, thơ phải gắn bó với đời sống, phản ánh được hiện thực xã hội, chống lại thứ văn chương hình thức. Thơ ông mang đậm tính hiện thực, lại hàm ý châm biếm nhẹ nhàng kín đáo. Trường hận ca để nói mối tình đẹp của Đường Minh Hoàng và Dương Quý Phi, nhưng đọc kỹ thì những ý châm biếm, mỉa mai kín đáo đều có. Ông cùng Nguyên Chẩn đề xướng phong trào Tân Nhạc Phủ (5*). Thơ ông thấm nhuần tư tưởng nhân đạo, nhân văn. Ông hòa đồng cùng dân chúng, không coi việc làm quan của mình là gì, mà thấy mình cũng bị cuộc đời làm cho bảy nổi ba chìm chẳng khác gì người đời (Tỳ bà hành). Riêng hai bài Tỳ Bà Hành và Trường Hận Ca đã đủ tỏ tài thơ của Bạch Cư Dị. Bằng lối kể chuyện miêu tả, với chủ đề khác nhau, hai bài thơ dài của ông, bài thì bay bướm, hình ảnh đẹp, lời bình trầm lắng, ý ngoài lời, ca tụng, mỉa mai đều kín đáo; bài thì hòa đồng vào cảnh ngộ cùng nhân vật, viết lên những tâm trạng gửi gắm của cả hai, người gẩy - người nghe,vào tiếng đàn trên bến Tầm Dương, bài thơ da diết, buồn thấm thía mà nỗi đời thì vời vợi mênh mang. (5*) Nhạc phủ nguyên là tên gọi cơ quan âm nhạc do Hán Vũ Đế (156 tr. CN - 87) lập nên, có nhiệm vụ thu thập ca dao và thơ để phổ nhạc. Bài nào được lựa chọn thì gọi là nhạc phủ khúc, sau gọi vắn tắt là nhạc phủ. Danh từ nhạc phủ dùng để chỉ nhiều thể văn có vần, phổ vào nhạc được. Trong số này, bộ phận được chọn nhiều nhất, có giá trị nhất là dân ca, bởi vậy từ nhạc phủ còn dùng để chỉ dân ca đời Hán (206 tr.CN - 220) và Lục triều (220 - 581) ở Trung Quốc. Hán Vũ Đế phong Lý Diên Niên (5*1) làm Hiệp luật đô úy, thu thập các bài ca dao, ca khúc trong dân gian, lãnh đạo việc ca xướng, phổ nhạc mới để hòa hợp với tiếng đàn sáo; lại sai Tư Mã Tương Như (5*2) và các bầy tôi giỏi văn học tuyển chế tân ca... (5*1) Lý Diên Niên:  chuyên lo về biên soạn những điệu múa, bản nhạc cho các cung tần mỹ nữ. Lần ấy, Lý Diên Niên sáng tác ra bài thơ  Giai Nhân Ca  và dạy cho các cung nữ biểu diễn. Sau khi Hán Vũ Đế nghe được bài ca này thì nói : “Trên đời này làm sao có người nào đẹp đến thế!”. Có vị hoạn quan tâu rằng :  “Bẩm hoàng thượng! Có người con gái đẹp như thế đấy. Đó chính là em gái của Lý Diên Niên”. Hán Vũ Đế sau khi nghe nói thế liền cho truyền em gái của Lý Diên Niên vào cung. Khi tận mắt chiêm ngưỡng dung nhan của em gái Lý Diên Niên, Hán Vũ Đế đã lập tức phong nàng làm Cung phi, năm đó Lý thị vừa tròn đôi tám.Vì Lý thị rất được Hán Vũ Đế sủng ái cho nên được phong tước vị Phu nhân và người đời sau khi nhắc về em gái Lý Diên Niên thường gọi bằng “Lý Phu nhân”, người có sắc đẹp “khuynh nước khuynh thành”. Nội dung bài thơ  Giai nhân ca như sau : Phiên âm Hán -Việt : Bắc phương hữu giai nhân, Tuyệt thế nhi độc lập. Nhất cố khuynh nhân thành, Tái cố khuynh nhân quốc. Ninh bất tri, khuynh thành dữ khuynh quốc, Giai nhân nan tái đắc! Dịch nghĩa : Phương Bắc có người đẹp Dung nhan tuyệt thế một mình nàng Liếc một lần làm thành người ta xiêu Liếc hai lần làm nước người ta đổ Quan tâm gì thành đổ nước xiêu Người đẹp khó gặp lại. (5*2)Tư Mã Tương Như tự Tràng Khanh (179 TCN-117 TCN), người ở Thành Đô, đời nhà Hán. Là người đa tài, văn hay, đàn giỏi. Khi lìa quê lên Tràng An để lập công danh, đến con sông đầu làng, Tương Như viết trên cầu một câu: "Bất thừa cao xa tứ mã, bất phục quá thử kiều" (Không ngồi xe cao bốn ngựa, không qua lại cầu này nữa). Khi đến đất Lâm Cùng, Tương Như vốn sẵn quen với Vương Cát là quan lệnh ở huyện, nên đến chơi. Cát lại mời Tương Như cùng đi dự tiệc ở nhà Trác Vương Tôn, vốn viên ngoại trong huyện. Nghe tiếng Tương Như đàn hay nên quan huyện cùng Trác Vương Tôn yêu cầu chơi cho một bài. Họ Trác vốn có một người con gái rất đẹp tên Văn Quân, còn nhỏ tuổi mà sớm góa chồng, lại thích nghe đàn. Tương Như được biết, muốn ghẹo nàng, nên vừa gảy đàn vừa hát khúc Phượng cầu hoàng (Chim phượng trống tìm chim phượng mái): Chim phượng, chim phượng về cố hương, Ngao du bốn bể tìm chim hoàng Thời chưa gặp chừ, luống lỡ làng. Hôm nay bước đến chốn thênh thang. Có cô gái đẹp ở đài trang, Nhà gần người xa não tâm tràng. Ước gì giao kết đôi uyên ương, Bay liệng cùng nhau thỏa mọi đường. Nguyên văn: Phượng hề, phượng hề quy cố hương, Ngao du tứ hải cầu kỳ hoàng, Thời vị ngộ hề vô sở tương, Hà ngộ kim tịch đăng tư đường. Hữu diệm thục nữ tại khuê phường, Thất nhĩ nhân hà sầu ngã trường. Hà duyên giao cảnh vi uyên ương Tương hiệt cương hề cộng cao tường. Sau khi Trác Văn Quân nghe khúc Phượng cầu hoàng của Tư Mã Tương Như, hai người yêu nhau thắm thiết, nhưng lại bị ông Trác Vương Tôn phản đối kịch liệt, không còn cách nào khác, hai người liền cùng nhau bỏ trốn đến Thành đô quê hương Tư Mã Tương Như. Sau Hán Vũ Đế đọc bài Tử hư phú của Tương Như, khen tài mới vời vào triều, ban chức tước. Lại sai chàng cầm cờ tiết, thay nhà vua về Ba Thục chiêu an bọn phụ lão tùng phục nhà Hán. Lần này thỏa chí bình sinh, Tương Như áo gấm vinh quy được người đón rước long trọng.Nhưng làm quan ít lâu, lại chán, cáo bệnh lui về quê. Trong Truyện Kiều của Nguyễn Du có câu: Khúc đâu Tư Mã phượng cầu, / Nghe ra như oán, như sầu phải chăng! (6) Bùi Giáng (1926- 1998) là một nhà thơ, dịch giả và nghiên cứu văn học.Ông nổi tiếng từ thập niên 1960 với tập Mưa nguồn. Ông còn có các bút danh khác: Bán Dùi, Bùi Giàng Dúi. Quê làng Thanh Châu thuộc xã Vĩnh Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam. Từ năm 1957, ông lần lượt cho ra đời một loạt sách giới thiệu về văn học Việt Nam như Truyện Kiều, Lục Vân Tiên, Chinh phụ ngâm...Ông nổi tiếng bởi tốc độ sáng tác nhanh: tập thơ Mười hai con mắt được ông sáng tác chỉ trong một đêm Noel năm 1992. Từ năm 1962, Bùi Giáng liên tục cho ra đời nhiều đầu sách. Mỗi năm đều đều vài ba cuốn. Ông là một tác giả có tác phẩm in ra đứng vào hàng kỷ lục ở miền Nam Việt Nam trước 1975. Năm 1969, tất cả sách vở cùng với nhà cửa bị một cháy hết trong một cơn hỏa hoạn. Ông bị sốc nặng, từ đó trở đi ông là bệnh nhân quen thuộc của viện dưỡng trí Biên Hòa... Thơ: Mưa nguồn (1962); Lá hoa cồn (1963); Màu hoa trên ngàn (1963); Mười hai con mắt (1964); Ngàn thu rớt hột(1967); Rong rêu (1972); Thơ vô tận vui (1987); Mùa màng tháng tư (1987); Mùi Hương Xuân Sắc (1987); Đêm ngắm trăng (1997); Dịch thuật: Trăng châu thổ; Hoàng Tử Bé; Khung cửa hẹp; Hòa âm điền dã; Ngộ nhận; Cõi người ta; Nhà sư vướng luỵ.; Khảo cứu: Tư tưởng hiện đại (1962); Martin Heidegger và tư tưởng hiện đại (1963); Đi vào cõi thơ; Thi ca tư tưởng; Một vài nhận xét về bà huyện Thanh Quan; Một vài nhận xét về Lục Vân Tiên, Chinh Phụ Ngâm, quan Âm Thị Kính; Vài nhận xét về truyện Kiều và truyện Phan Trần; Sa mạc phát tiết (1965); Sa mạc trường ca (1965); Bài ca quần đảo (1969); Mùa thu trong thi ca; Ngày tháng ngao du. (7) Hoàng Hạc Lâu là bài thơ nổi tiếng của Thôi Hiệu . Tương truyền, Lý Bạch khi đến Hoàng Hạc Lâu định đề thơ, đã thấy thơ Thôi Hiệu trên vách, đọc xong, vứt bút, ngửa mặt than rằng:  Nhãn tiền hữu cảnh đạo bất đắc Thôi Hiệu đề thi tại thượng đầu.. Dịch nghĩa: Trước mắt thấy cảnh không tả được Vì Thôi Hiệu đã đề thơ trên đầu… Hán-Việt Hoàng Hạc Lâu Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ, Thử địa không dư Hoàng Hạc Lâu. Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản, Bạch vân thiên tải không du du. Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ, Phương thảo thê thê Anh Vũ châu. Nhật mộ hương quan hà xứ thị, Yên ba giang thượng sử nhân sầu. Dịch nghĩa Lầu Hoàng Hạc Người xưa đã cưỡi hạc vàng bay đi, Nơi đây chỉ còn lại lầu Hoàng Hạc (7*) Hạc vàng một khi bay đi đã không trở lại Mây trắng ngàn năm vẫn phiêu diêu trên không Mặt sông lúc trời tạnh, phản chiếu cây cối Hán Dương rõ mồn một Cỏ thơm trên bãi Anh Vũ (7**) mơn mởn xanh tươi Trời về chiều tối, tự hỏi quê nhà nơi đâu? Trên sông khói tỏa, sóng gợn, khiến buồn lòng người! Bản dịch của Tản Đà (dị bản): Hạc vàng ai cưỡi đi đâu? Mà đây Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ Hạc vàng đi mất từ xưa Nghìn năm mây trắng bây giờ còn bay Hán Dương sông tạnh cây bày Bãi xa Anh Vũ xanh dầy cỏ non Quê hương khuất bóng hoàng hôn Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai! Thôi Hiệu (khoảng 704-754) là thi nhân thời nhà Đường, Trung Quốc. Đương thời, Thôi Hiệu rất nổi tiếng, nay thơ của ông chỉ còn lại hơn 40 bài, trong đó, Hoàng Hạc Lâu được coi là một trong những bài thơ hay nhất thời Đường. Cùng với Vương Duy (8), ông được coi là một trong những người tinh thông cận thể thi. (7*) Tục truyền Phí Văn Vi thành tiên, thường cưỡi hạc về nghỉ ở Hoàng Hạc lâu. (7**) Khu bãi bến khúc sông thuộc Vũ Xương tỉnh Hồ Bắc. (8)Vương Duy (701-761), tự Ma Cật. Ông là một nhà thơ, một họa sĩ, một nhà viết thư pháp và một chính khách nổi tiếng đời Đường. Ông còn được người đời gọi là Thi Phật. Cùng với Lý Bạch (Thi Tiên) và Đỗ Phủ (Thi Thánh) là ba người nổi tiếng về tài thơ ca thời Đường. Tô Đông Pha (9) đời Tống khi viết về Vương Duy có câu: Vị Ma Cật chi thi, thi trung hữu họa; quan Ma Cật chi họa, họa trung hữu thi, dịch nghĩa: Thưởng thức thơ của Ma Cật, trong thơ có hoạ đồ; ngắm họa đồ của Ma Cật, trong họa đồ có thơ. (9) Tô Thức (1037-1101), tự Tử Chiêm, một tự khác là Hòa Trọng, hiệu Đông Pha cư sĩ nên còn gọi là Tô Đông Pha, là nhà văn, nhà thơ nổi tiếng Trung Quốc thời Tống. Ông được mệnh danh là một trong Bát đại gia Đường Tống. (Hết) Đỗ Ngọc Thạch